به تازگی كتابی پژوهشی در حوزه طنز از سوی «انتشارات مروارید» روانه بازار شده است كه به كوشش زنده یاد «محمد رفیع ضیایی» و زنده نام «غلامرضا كیانی رشید» تدوین شده است.
كتاب شامل سه فصل است كه فصل اول، «مقدمه‌ای بر نشریات طنز و فكاهی» است و فصل دوم نیز به ذكر «نشریات تأثیرگذار فكاهی و انتقادی» می‌پردازد كه این هر دو فصل، جنبه تحقیقی و پژوهشی دارد. و سرانجام در فصل سوم كتاب با عنوان «داستان‌های كوتاه از نویسندگان نشریات طنز و فكاهی، به چاپ مجدد 55 داستان از چهره‌های پیشكسوت طنز مطبوعاتی، پرداخته شده است. در «پیشگفتاری» آغازین كتاب به قلم محمدرفیع ضیایی، چنین آمده است:
تاكنون قریب به 250 نشریه، در قالب روزنامه، هفتگی، ماهنامه یا سالنامه به صورت فكاهی و بعضاً طنز، در ایران منتشر شده، عمده محتویات آنها را به طور كلی می‌توان به دو قسمت نوشتاری و تصویری تقسیم كرد.
بخش تصویری
بخش تصویری شامل كاریكاتور، كارتون و طرح‌های هجایی و كلیشه‌های تزیینی و بعضاً عكس بوده كه چگونگی جزئیات آن مورد بحث این كتاب نیست، گرچه به خالقان این گونه آثار نیز در این كتاب اشاره شده است. اما قسمت دوم یعنی بخش نوشتاری نشریات طنز و فكاهی در ایران را می‌توان به زیر مجموعه‌های «نظم و نثر» تقسیم كرد. «نظم» و یا شعر، در هر قالبی كه باشد نیز مورد بحث این كتاب نیست.
آنچه می‌ماند قسمت‌های نوشتاری به نثر در نشریات طنز و فكاهی است كه به طور كلی تحت عنوان مطالب نوشتاری غیرشعری و در قالب‌های مختلفی ارائه شده است.
به طور كلی این مطالب را می‌توان در گونه‌های «داستان كوتاه، داستان واره، مطالب نوشتاری غیرشعری و در قالب‌های مختلفی ارائه شده است. كوتاه، لطیفه‌ها، نكته‌ها و…» تقسیم‌بندی كرد.
نوشته‌های بسیار كوتاهی كه می‌تواند در قالب یك سطر در یك ستون كوچك و در مجوعه‌ای از پنج تا ده كلمه بیاید ممكن است، یك «نكته كوتاه» فكاهی یا طنز باشد. لطیفه نیز می‌تواند در دو یا چند سطر بیان شود و تنها تفاوت آنها با نكته‌های نوشتاری قالب داستانی آن‌هاست، یعنی لطیفه‌ها هم در اصل حكایت‌های كوتاهی هستند كه در قالب چند سطر تعریف می‌شوند. مطالب كوتاه در نشریات طنز و فكاهی، قالب بیانی لطیفه را ندارد؛ یعنی نوعی روایت منسجم مانند یك حكایت نیست.
تركیب صفحه آرایی در نشریات طنز و فكاهی
بنا به تركیب صفحه آرایی در نشریات طنز و فكاهی و تقسیم هر صفحه به ستون‌های عمودی و نیز كادر بندی‌ها برای قسمت‌های تصویری، یعنی كاریكاتورها و كارتون‌ها. معمولاً مطالب كوتاه، كاریكاتور، لطیفه‌ها و نكته‌ها در ستون‌های عمودی و یا افقی در كنار هم می آمده، این مطالب می‌توانسته در یك ستون، دو ستون، نصف صفحه و ربع صفحه متغیر باشد.
در این كتاب، پیگیری مطالبی چون: «نكته‌ها، لطیفه‌ها و مطالب كوتاه» كه به نثر نوشته می‌شده نیز مورد نظر ما نیست. گرچه جمع آوری نمونه‌هایی از آنها را با ذكر نام نویسندگان و خالقان این گونه آثار نیز در نظر داریم. اما این كتاب خاصاً به داستان‌های كوتاه و داستان‌واره‌های عده‌ای از نویسندگان طنز و فكاهی این گونه نشریات اختصاص دارد.
علت ذكر داستان كوتاه و یا داستان واره‌ها، این است كه بسیاری از این نمونه‌ها، قالب كامل یك داستان كوتاه را ندارد و بین یك مطلب كوتاه و یك داستان كوتاه در نوسان است. ممكن است دو ایراد كلی به این كتاب وارد باشد. اول این كه از همه نویسندگان این گونه نوشتار، نام برده نشده است. موضوع ایراد بجایی است و ما درنظر داریم در آینده لااقل از تمام كسانی كه در این گونه‌ی خاص آثاری به جامانده، با ذكر یك نمونه نام ببریم.
شیرین طنز در آپارات
داستان‌های كوتاه در نشریات طنز و فكاهی
ایراد دوم این كه داستان‌های كوتاه انتخاب شده در این مجموعه، دارای قدرت و ضعف‌هایی است. این ایراد هم به چنین مجموعه‌هایی وارد است. اما باید توجه داشت كه آنچه مورد نظر ما بوده، به دست دادن اسنادی است تحت عنوان: «داستان‌های كوتاه در نشریات طنز و فكاهی». نویسندگان و خالقان این گونه آثار، آنچه در توان خود داشتند را آفریدند و ما نیز كوشش كرده‌ایم بهترین این آثار را انتخاب كنیم.
لازم به ذكر است كه در فصل اول كتاب «مقدمه‌ای بر نشریات طنز و فكاهی» لیست تقریباً كاملی از نشریات طنز و فكاهی از آغاز تاكنون آمده و طبعاً در یك برداشت دقیق‌تر باید تمامی این مجموعه‌ها بررسی شود و انتخاب صورت گیرد.
اما باید توجه داشت كه بسیاری از این نشریات، اگر هم در جایی موجود باشد، به صورت كالاهای متروكه در انبارهای متروكه درآمده و دستیابی به آنها بسیار مشكل و در مواردی غیرقابل دسترسی است.
از طرف دیگر، نویسندگان این گونه آثار، مخصوصا آنهایی كه به صورت مستمر این كار را ادامه داده‌اند؛ معمولاً با چندین نشریه همكاری كرده‌اند. طبعاً گذشت زمان به تجربه و مهارت آنها در خلق این گونه آثار نیز افزوده است. عده‌ای نیز این گونه فعالیت را رها كرده‌اند.
نكته آخر این كه در سال‌های اخیر، عده‌ای از نویسندگان جوان به این گروه از نویسندگان پیوسته‌اند. آثار قابل توجهی هم خلق كرده‌اند و ما بنا به حجم این كتاب، این مجموعه را به آثار قدیمی‌ترها اختصاص داده‌ایم و نه این كه آنها را نادیده گرفته باشیم.
كتاب «سیری در داستان های كوتاه از نشریات طنز و فكاهی» از سال های 1286 شمسی تا كنون به كوشش محمدرفیع ضیایی و غلامرضا كیانی رشید در 375 صفحه به قیمت 67000 تومان توسط انتشارات مروارید منتشر شده است.
