یادداشتی از فرزین پورمحبی
«در قسمت های قبلی (1) به وضعیت های نمایشی و طراحی داستان های طنز و تاثیر و كاركرد هر یك از عناصر در ساختار طرح دراماتیك طنز پرداختیم در این قسمت به شخصیت كمدین خواهیم پرداخت.»
شخصیت كمدی و كمدین
تفاوت «شخصیت كمدی» و «كمدین» بسیار مهم است و غالبا این دو مفهوم با یكدیگر خلط می‌شوند. لذا برای ورود به بحث ضروری است به این تفاوت بپردازیم.
هر دوی این كاراكترها احتیاج به انعطاف‌پذیری در حركات؛ عدم انعطاف‌پذیری در رفتار؛ هوش سرشار و حاضر جوابی؛ بازی روان و یكدست با اندكی اغراق و البته قدرت طنزپردازی و خنداندن مخاطب خود را دارند اما تفاوت آنها را می توان به شرح زیر بیان كرد:
«كمدین» نقش محوری در داستان دارد (نه نقش‌های حاشیه‌ای همچون میری و ظهوری)
فیلم‌هایی كه در آن «كمدین» نقش دارد به شكل سریالی و با كاراكتری مشخص ساخته و پخش می‌شوند (مانند مجموعه‌ی فیلم‌های لورل و هاردی، باستر كیتون، چاپلین، هارولد لوید، نورمن، جری لوییس، ...)
خصوصیات، رفتارها، گریم چهره و حتی نوع لباس‌های كمدین‌ها در تمامی این فیلم‌ها (به طوری كه به همان‌ها شناخته شوند) همواره ثابت است (مانند عینك گرد هارولد لوید، عصا و كفش‌ها و كت و شلوار چاپلین)
اما بازیگر فیلم كمدی و یا همان «شخصیت كمدی» اگر تنها روایت كننده داستان طنز باشد كافی است بدون لحاظ كردن موارد بالا. مانند اكبر عبدی، علیرضا خمسه و اكثر بازیگران وطنی دیگر كه با تعاریف فوق، بازیگر فیلم‌های كمدی محسوب می‌شوند نه كمدین!
از همین رو با توجه به قواعد فوق، و به زعم نگارنده در سینمای ایران تنها می‌توان به یك نفر كه خالق یك شخصیت ساده روستایی در سینمای پیش از انقلاب بوده به عنوان تنها كمدین تاریخ كشورمان اشاره نمود (پرویز صیاد در نقش صمد آقا)
خصوصیات شخصیت كمدی(به مفهوم عام)
بدون توجه به تقسیم بندی بالا در خصوص تفكیك شخصیت كمدی و كمدین خصوصیات مشتركی در بین كسانی كه به عنوان نقش محوری فیلم‌های كمدی ظاهر می‌شوند وجود دارند كه در این قسمت به آنها خواهیم پرداخت.
در آثار كمدی ما همواره شاهد رفتار غیر عادی آدم‌ها هستیم، رفتار شخصیت‌های كمدی نیز بر همین اساس تعریف می‌گردد.
كمدی، باورهای فرهنگی و احترامی را كه برای وجود جسمانی انسان، به عنوان موجودی شریف، قایلیم؛(به‌عنوان مثال، در پرتاب كیك، ناشی‌گری و افتادن زمین یك شخص و...) خدشه‌دار می‌كند و طبق رویدادها و روابط علت و معلولی ارتباط آنها را باژگونه جلوه می‌دهد.
«شخصیتی كمیك است كه خود به خود و بی اراده راه خود را برود و دغدغه خاطر تلاقی با دیگران را نداشته باشد. خنده در این هنگام پدید می‌آید تا گیجی و بی خیالی چنین شخصی را اصلاح و او را از خواب بیدار كند. در اصل هر كس جدایی از دیگران را پیش بگیرد خود را خنده‌دار می‌كند كمدین غیر اجتماعی است.» (برگسون، 1379: 96)
شخصیت كمدی همواره در صدد آن است جوری عمل كند كه مخاطبش دچار احساسات نشده و یا احساس خاصی او را متأثر نكند. هنگامی كه مخاطب فارغ از احساسات است، می‌تواند با نگاهی منطقی به مقایسه رفتار‌های شخصیت كمدی با سایر اشخاص بپردازد و به آن بخندد. (همانطور كه قبلاً هم گفتیم احساسات آفت طنز است.) همچنین خود شخصیت كمدی نیز در مواجهه با رویدادهای نمایش كمتر تحت تأثیر احساساتش عمل می‌كند.شهرت كمدینی همچون باستر كیتون در این است كه به هیچ وجه نمی‌توان كوچكترین حسی را از حالات صورتش متوجه شد. حال در همین راستا هر عمل و یا رفتاری كه بتواند شخصیت كمدی را از احساسات رایج جامعه دور نماید شخصیت كمدی بامزه‌تر خواهد شد. یكی از این رفتارها انعطافناپذیری است. اگر شرائط پیش روی شخصیت كمدی تغییر كند اما او همچنان به همان كار قبلی خود ادامه بدهد بالطبع این كار شخصیت كمدی خنده‌دار خواهد شد. به عنوان مثال، هنگامی كه پیچ میپیچد شخصیت كمدی نمیپیچد.
راه دیگر دور كردن احساسات از شخصیت كمدی ماشینی كردن او است. به شكلی كه حركات او همچون ماشینی بی احساس تكراری و بر اساس نظمی خاص انجام گیرد. بهترین مثال این حالت، فیلم عصر جدید چارلی چاپلین است كه او خود تبدیل به قسمتی از ماشین می‌شود.
خودكار شدن و غیر ارادی بودن رفتار و حركات از دیگر خصیصه‌های شخصیت كمدی است. لذا كمدین سعی بر آن دارد تا توجه ما را از اعمالش كه كاملاً ارادی و آگاهانه است به سمت حالت‌های غیر ارادی ببرد. منظور از حالت‌ها هم، ژست‌ها، وضعیت‌ها، جنب‌وجوش‌ها و حتی گفتارهای بی هدف است. بدین ترتیب توجه به اعمالی كه اختیار یك شخص و احساساتش در آن متجلی است تراژدی (مانند عمل از روی میل و اراده قهرمانان تراژدی واسطورهای) و اعمالی كه خودبخود و بی اراده باشند كمدی می‌شود. (مانند شخصی كه نشان می‌دهد مختار است اما همواره افسارش در دست زنش است.) به طور كلی؛ بی انعطافی، گیجی و سر به هوایی، اجتماعی نبودن؛ اینها در هم نفوذ می‌كنند و شخصیت كمدی را به وجود می‌آورند.
در مجموع می‌توان گفت كمدین سعی دارد توجه ما را به سمت ویژگی‌های جسمانی (نه معنوی و روحانی) پیش‌ساخته خود معطوف سازد. یعنی اعمال و حالات فیزیكی كه به هیچ وجه با شرایط جاری سازگار و منطبق نیستند و شخصیت كمدی همچون یك ضبط صوت، تجربیاتی را كه قبلاً ضبط كرده در وقت مقتضی و بدون توجه به وضعیت فعلی بروز می دهد.
شخصیت كمدی معمولاً یك [نوع] هست یك نوع از انسان‌هایی كه می‌تواند هر یك را به جای وی نشاند (احمق ها، ساده لوحان، گیجها و...). اما شخصیت تراژدی یك فرد است و قهرمان تراژدی همواره یكتاست و در صورت تقلید مضحك از آن، تراژدی تبدیل به كمدی می‌شود. (پارودی)
شخصیت كمدی جوری رفتار می‌كند كه انگار همه چیز برای او آفریده شده است. مثلاً اگر پزشك باشد نشان می‌دهد بیمار برای وی آفریده شده است. شخصیت كمدی شخصیتی است كه مدام فكر خود را دنبال می‌كند او لجوج است شخصیت كمدی تنها هر آنچه را خود بخواهد می‌بیند.گویی شخصیت كمدی در رؤیا بسر می‌برد. شخصیت كمدی در گفتارها و كردارهای خود غرق نمی‌شود و تنها احتیاج به كار انداختن هوش و شعور خود دارد.
اگر شخصیت كمدی اجازه دهد تصورات و اندیشه‌هایش با هم صحبت كنند كافی است. چرا كه شنیدن اندیشه‌های وی كه معمولاً خلاف عرف و عادات اعمال آدمی است همیشه جالب توجه بوده است.
او حتی در ستیزهای خود به طور ناآگاهانه رفتار می‌كند. به تقسیم‌بندی زیر توجه كنید.
* شخصیت كمدی آگاهانه به سمت یك هدف خیالی و موهوم رفته و یا به‌طوركلی هیچ هدفی ندا‌رد.
* شخصیت كمدی ناآگاهانه به سمت یك هدف واقعی می‌رود.
* شخصیت كمدی معمولاً با هر شیطنتی تصمیم می‌گیرد كه به هدفش برسد.
* همیشه پیش روی شخصییت كمدی راه راحت‌تری وجود دارد اما او راه سخت‌تر را انتخاب می‌كند. شخصیت كمدی ابله نیز می‌تواند در طول داستان لیاقت خود را اثبات نماید.
* كمدین دوست دارد تا از شرایط تخطی نكند اما به دلیل گیجی ذاتی‌اش نمی‌تواند.
* شخصیت‌های كمدی می‌توانند توامان با هوش زیرك و مبتكر باشند. (چاپلین، كیتون، ووددی آلن، لویی دوفونس)
* شخصیت‌های كمدی می‌توانند ساده، احمق و خرفت جلوه كنند. (لورل و هاردی، هارولد لوید)
* شخصیت‌های كمدی می‌توانند خیالباف، غیر عادی، پر جنب و جوش باشند. (جری لوئیس، دنی‌كی، نورمن) استیونیل در خصوص شخصیت‌های كمدی چنین می‌گوید:
«شخصیت كمدی موجودی غیر عادی و منحصر به فرد است كه اجازه دارد پایش را از گلیم چارچوب‌های داستانی بیرون گذاشته و به سبك و سیاق خودش بازی كند. درست مثل بچه‌ای كه همه قوانین و قواعد را به بازی می‌گیرد.» (نیل،1378: 116)
به همین دلیل شخصیت‌های كمدی غیر عادی و منزوی به نظر می‌رسند انزوای آنها در اصل ناشی از تقابل است كه بین قواعد تثبیت شده اجتماعی و قراردادهای فرهنگی از یك سو و حالت‌های خودسرانه آنها از سوی دیگر وجود دارد.
فردی هم كه قرار است نقش محوری یك فیلم كمدی را برعهده گیرد نیاز به ویژگی‌های فردی زیر را دارد.
تسلط بر اندام‌های بیانی چهره.
تسلط بر اندام‌های بیانی بدن.
قدرت مانور حسی شدید. (هوشمندی).
توانایی تغییر صدا و تیك گفتاری و رفتاری
بیتناسبی فیزیكی.
تعادل.
آشنایی با فنون آكروباسی.
در بخش بعدی به گفتگو و ادبیات طنز در فیلم های كمدی خواهیم پرداخت.
پی نوشت:
(1) برای مطالعه قسمت های قبلی این یادداشت به سایت زیر مراجعه كنید:
www.daftaretanz.com
منبع: سایت دفتر طنز حوزه هنری
