یادداشتی بر كتاب «یكی به نعل، یكی به میخ» اثر نجمه زارع بنادكوهی
كتاب «یكی به نعل، یكی به میخ» به قلم نجمه زارع بَنادكوكی و به همت انتشارات سورۀ مهر و دفتر طنز حوزه هنری، در 312 صفحه منتشر شده است و در دسترس علاقه‌مندان است.
«اهل اصطلاح می‌دانند كه اگر فاكتور دیپلماسی را در حالت بالانس به پتانسیل متصل كنند، چیزی حاصل می‌شود كه اسمش را می‌گذارند: استراتژی...!!»
نوشتۀ بالا یك شوخی با اشتباهات دستورِ زبان فارسیِ یكی از مسئولان ارشد وزارت امور خارجه است. مسئول ارشدی در حد و حدودِ معاون وزیر امور خارجۀ وقت. در حال حاضر از این دست شوخی‌ها با سیاستمداران و اشتباهاتشان در فضای مطبوعاتی و خبری زیاد است. حدس بزنید در چه سالی این شوخی در یك روزنامۀ كثیرالانتشار منتشر شده و نویسندۀ آن كیست؟
اگر با فضای مطبوعات در سال‌های دهۀ شصت آشنا باشید، شاید نویسنده را به خاطر بیاورید. راهنمایی‌تان می‌كنم: این متن در سال 1369 نوشته شده است. احتمالا كمی بیشتر متعجب شدید. حتما از خودتان می‌پرسید مگر در آن سال‌ها می‌شد از یك مسئول سیاسی انتقاد كرد. آن هم یك مسئول ارشد از نوعِ امور خارجه! آن هم در قالب شوخی! آن هم در روزنامۀ كثیرالانتشار!
كیومرث صابری فومنی (گل‌آقا) درست در همان سال‌هایی طنز نوشت و انتقادی نوشت و سیاسی نوشت كه انتقاد از نوع طنز و گونه سیاسی‌اش را كمتر كسی جرات داشت بنویسد. آن سال‌ها كه همۀ مسئولان با اتكا بر تریبون‌های یك طرفه، فقط می‌گفتند و نمی‌شنیدند. صابری فومنی با تكیه بر استعداد و دانش خود در استفاده از كلمات، توانست مسیری باریك در جهتِ معكوس، كنارِ این مسیرِ یك طرفه بسازد و آن را اندكی دوطرفه كند. در نشریات گل‌آقا نیز نسلی از طنزپرداران و طنزنگاران را تربیت كرد كه اكنون بدنۀ اصلی طنّازان رسمی و نیمچه رسمی این مرز و بوم را تشكیل می‌دهند. از شهرام شكیبا و رضا رفیع گرفته تا بزرگمهر حسین‌پور و حتی جوان‌ترهایی چون شهاب جعفرنژاد و ...
فارغ از تأثیر بیرونی طنزهایی كه صابری فومنی نوشت، نباید از تكنیك‌های خلق طنز توسط او غافل شد. تكنیك‌هایی كه اگر صابری بر آن‌ها مسلط نبود، نمی‌توانست طی سالیان دراز، نوشته‌هایش را به ذائقۀ متغیر مخاطبان ایرانی بنشاند. تا چندی پیش ادبیات طنز در ایران جایگاهی نداشت و كسی مسئولیت این ژانرِ آواره و دربه‌در را نمی‌پذیرفت. دربه‌دری و آوارگی این گونۀ ادبی، خاصه با خلق و خوی انتقاد ناپذیرِ ما ایرانیان بیشتر هم می‌شد. زیرا ما ایرانیان، در زمان احراز مسئولیت، هیچ انتقاد و منتقدی را برنمی‌تابیم و همه را با اَنگ مخالف و دشمن می‌تارانیم. همین موضوع سبب شده بود كه تكنیك‌ها و روش‌های خلق طنز در ادبیات فارسی مهجور بماند و معدود نوشته‌های این گونۀ ادبی نیز به دلیل همین كمبود مصالح، به سرعت به وادی تكرار و ابتذال سقوط كنند. بخصوص كه همان معدود نوشته‌ها هم به طور معمول حالت ابهام به خود می‌گرفتند و بیشتر، حالتِ انتقاد از صفات منفی انسان به معنای عام را داشتند.
«یكی به نعل، یكی به میخ» نوشته شده تا بخش كوچكی از خلا نوشته‌های تحلیلیِ ژانرِ طنز، به خصوص طنز معاصر را پوشش دهد. این كتاب به بررسی جزء به جزء شگردهای صابری در خلق طنز می‌پردازد و می‌كوشد تا با تفكیك شگردها و ارجاع آن‌ها به آرایه‌های شناخته شدۀ ادبی، چگونگی بهره‌گیری از آن‌ها برای خلق نوشته‌های طنز را بكاود. در ارزشمندی این كتاب و قدرت تحلیلِ آن، همین بس كه صابری آشنایی عمیقی با ادبیات كلاسیك و معاصر ایران داشت و نوشته‌هایش به هر دو نوع نزدیك بود. به همین دلیل مخاطبِ كتاب، بعد از مطالعه قادر خواهد بود با زیرساخت‌های مؤثر در نگارش یك نوشتۀ طنز، اعم از كلاسیك و معاصر آشنا شده و از آن‌ها در نوشته‌ها و یا مطالعات آتی خود بهره ببرد.
چند نكته دربارۀ «یكی به نعل، یكی به میخ»
نجمه زارع بنادكوكی نگارنده كتاب، سعی كرده تا تمام آرایه‌ها، تكنیك‌ها و شگردهای مؤثر در نگارش یك متن طنز را مورد بررسی قرار دهد. هر چند كه حصول موفقیت تا حدودی نسبی است. از شگردهای بسیار قدیمی و كهن مانند اغراق گرفته تا شگردهای معاصر چون نقیضه‌پردازی. در این میان، شگردهایی كه از ادبیات مغرب‌زمین به ادبیات فارسی راه یافته‌اند نیز كنكاش شده‌اند. حتی از شگردهای مهجور و كم استفاده‌تر همچون بُرهان خُلف نیز غفلت نشده است. نكتۀ دیگر تفكیك نوشته‌های صابری از نظر موضوع و موتیف است كه در این كتاب لحاظ شده. موضوعاتی چون سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و... حتی زیر مجموعه‌های این موضوعات نیز بررسی شده‌اند. زیرمجموعه‌هایی چون سیاست داخلی و خارجی از موضوع عمده‌ای چون سیاست.
كتاب دو فصل دارد. فصل نخست سعی دارد اجزای جزئی‌تر را برشمرده و تاثیر آن را در نوشته‌ها نشان دهد. اجزائی چون واژه‌های مورد استفاده صابری و نحوه ساخت یا استفاده از آن‌ها، شگردهای طنز پردازی مانند آیرنی و تقلید و تناقض و... همچنین قالب‌های نگارشی كه مورد استفاده واقع شده‌اند مانند قالب نامۀ اداری و یا گفتگو و یا حتی برگزاری سمینار و مواردی دیگر.
فصل دوم به موارد كلی‌تر می‌پردازد و هماهنگی بخش‌های جزئی را در ساخت كلی متن بررسی می‌كند. مواردی چون شخصیت‌ها، موضوعات و مضامینِ نوشته‌ها در این فصل مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
«یكی به نعل، یكی به میخ» به قلم نجمه زارع بَنادكوكی و به همت انتشارات سورۀ مهر و دفتر طنز حوزه هنری، در 312 صفحه منتشر شده است و در دسترس علاقه‌مندان است.
دفتر طنز حوزه هنری
