نسیم شمال؛ نشریه‌ای با رسالت آگاهی‌بخشی در عصر مشروطه

نسیم شمال نشریه‌ای اجتماعی و سیاسی و یكی از تاثیرگذارترین جراید عصر مشروطه به شمار می‌رود كه در بیداری و آگاهی مردم نقش مهمی ایفا كرد. این روزنامه با مدیریت سید اشرف‌الدین قزوینی از محبوب‌ترین و معروف‌ترین شاعران ملی انقلاب مشروطه چاپ می‌شد كه با بیان اشعار خود، سهم ارزنده‌ای در آگاهی‌بخشی و بیداری مردم داشت.

سید اشرف الدین قزوینی ، مشهور به گیلانی در 1287 قمری در قزوین دیده به جهان گشود. دوران تحصیلات مقدماتی را در تبریز گذراند و سپس برای فراگرفتن علوم دینی به كربلا و نجف رفت و بعد در رشت ساكن شد و نخستین شعرهای خود را همانجا سرود تا اینكه سید اشرف الدین پس از مدتی به سبب داشتن روحیه وطن خواهی و نیز استعداد و قریحه شاعری، تصمیم به چاپ و نشر روزنامه‌ای به نام نسیم شمال گرفت. بنابراین روزنامه ادبی و فكاهی نسیم شمال را در 19 شهریور 1286 خورشیدی منتشر كرد. برخی شروع انتشار این نشریه را از شعبان 1325 قمری و شماری دیگر 1324 قمری را آغاز انتشار این نشریه می دانند اما این نظرها دقیق به نظر نمی‌رسد. خود اشرف‌الدین در شعری از 1324 به عنوان شروع نشریه‌اش یاد می‌كند و می نویسد:

در هزار و سیصد و بیست و چهار چون بشد مشروطه این شهر و دیار

كردم ایجاد این نسیم نغز را عطر بخشیدم ز بویش مغز را

نسیم شمال روزنامه ای بود كه هفته ای یك بار به مدیریت اشرف الدین الحسینی در رشت انتشار می یافت. از روزنامه های پرتیراژ روز بود. ارزش هر شماره 3 شاهی بود و در سرلوحه اش این بیت شعر حافظ خوانده می شد:

خوش خبر باش ای نسیم شمال كه به ما می رسد زمان وصال

نسیم شمال رشت تا از میان رفتن مشروطه اول ادامه پیدا كرد و سپس توقیف شد. (1) این روزنامه سپس در تهران و پس از فتح شهر به دست مشروطه‌طلبان آغاز به انتشار مجدد كرد. نام این روزنامه به اندازه ای بر سر زبان ها افتاده بود كه همه جا سید اشرف الدین را آقای «نسیم شمال» صدا می‌زدند. چاپ تهران این روزنامه از جهت نثر و شیوه نگارش و هم از جهت استحكام اشعار به كلی با آن‌چه در رشت به چاپ می‌رسید، متفاوت بود. افزون بر آن ترتیب انتشار روزنامه در رشت منظم نبود. در تهران تقریباً نسیم شمال به طور منظّم و بدون توقف منتشر می‌شد. محل روزنامه در تهران خیابان لاله‌زار بود و توزیع‌كننده آن كودكان خردسال بودند. (2)


مردمی‌ترین نشریه عصر مشروطه

نقشی كه نشریه نسیم شمال در روشنگری و آگاهی بخشی مردم ایفا كرد، نقشی بی بدیل و ماندگار بود به گونه ای كه استقبال از این نشریه در آن دوران كه بیشتر مردم شاید سواد نداشتند، توسط مردم بسیار شگفت انگیز و عجیب بود. در حقیقت محبوبیت روزنامه نسیم شمال میان عامه مردم به اندازه ای بود كه هنگامی كه روزنامه فروشان دوره گرد فریاد را سر می دادند و روزنامه را اعلان می كردند، مردم از زن، مرد، پیر، جوان، باسواد و بی سواد هجوم می آوردند و روزنامه را دست به دست می گرداندند. در قهوه خانه ها، در سر گذرها و در جاهایی كه مردم گرد می آمدند با سوادها برای بی سوادها می خواندند و مردم حلقه می زدند و روی خاك می نشستند و گوش می دادند. اقبال عمومی كه این نشریه حتی در میان مردم كم سواد یافته بود به دلیل زبان نوشتاری ساده آن بود از تكلف‌های مرسوم ادبی در آن اجتناب می شد و برای مردم كوچه و بازار نیز قابل فهم بود.

یكی دیگر از دلایل این محبوبیت، شخصیت سید اشرف الدین قزوینی بود كه مدیریت این روزنامه را بر عهده داشت، وی در شمار شاعران نغزگو و طنزپرداز زبان فارسی به شمار می رفت كه در ارایه افكار نو و اندیشه‌های انتقادی به شیوه طنز مهارت داشت و افكار خود را به زبانی ساده و در نهایت استادی ارایه می كرد. زبان نشریه نسیم شمال به زبان توده مردم نزدیك و درك نوشته‌ها و سروده‌ها و سایر مندرجات آن برای عموم آسان بود و همه طبقات آن را می‌خریدند و اشعارش را حفظ می‌خواندند. سعید نفیسی در خصوص محبوبیت نویسنده نسیم شمال می نویسد: سید اشرف‌الدین منظماً هر هفته چهار صفحه روزنامه نسیم شمال را كه تقریباً سراسر آن شعر بود، در همان مطبعه كلیمیان چاپ می‌كرد و انتشار می‌داد. قیمت تك‌فروشیِ آن نخست پنج شاهی بود و در اواخر شش شاهی (سیصد دینارِ آن وقت) می‌فروخت. روزی كه نسیم شمال درمی‌آمد، ده دوازده بچه‌ یازده ساله در مدخلِ مطبعه كلیمیان صف می‌كشیدند و سید به دست خود روزنامه را در میانشان تقسیم می‌كرد و عصر آن روز با كمال درستكاری پول‌هایی را كه از فروش روزنامه‌ خود به دست آورده بودند، به او می‌دادند. سید با همین پول این هفته را به آن هفته می‌رساند. نمی‌دانم چه سِحر و كرامتی در كار سید بود كه این كودكانِ بی‌كس و ضامن را به كمالِ درستی و امانت عادت داده بود و هرگز یك تن از ایشان یك دینار در معامله خود با سید تخلف نكرد. (3)


موضوع و محتوی نشریه نسیم شمال

یكی از هدف های چاپ این روزنامه دفاع از استقلال ایران و دشمنی با تجاوزكاران بیگانه بود كه سید اشرف‌الدین در قالب اشعار گرم و آتشین و با سبك و روش هزل آمیزی آن را نمایش می داد. در این سروده ها وطن فروشان، خیانتكاران و دشمنان آزادی و تمام افرادی كه در بند كشور و مردم نبودند، مورد نقد قرار می گرفتند. این روزنامه همچنین حاوی مقالات و اشعار فكاهی و طنز در نكوهش اعمال ظالمانه و بی‌عدالتی‌های محمدعلی شاه قاجار و عوامل دست نشانده‌ وی منتشر می‌شد، بنابراین سید اشرف الدین از هر فرصتی برای پیشبرد مقاصد انقلاب با قدرت قلم و شیوایی شعرهایش استفاده می كرد و با زبان شعر و طنز و بیانی عامیانه، نابسامانی های جامعه و درد و رنج ملت را بازگو می كرد. وی بسته شدن مجلس توسط محمد علی شاه را فاتحه ای برای مرده ای به نام مشروطه می خواند. او برای شهیدان راه آزادی و به خصوص برای مرگ ملك المتكلمین، مرثیه می سرود. در واقع نسیم شمال آنچه را كه در ایران آن روز می‌گذشت، عمدتاً در قالب شعر منعكس می‌كرد و از جور و تبعیض و بی‌عدالتی موجود در جامعه شكایت می كرد. اشعار سید اشرف الدین كه در این روزنامه چاپ شده بعدها در كتاب مستقلی به نام «باغ بهشت» به طبع رسیده است.(4) سید اشرف الدین غیر از روزنامه نسیم شمال و باغ بهشت آثار دیگری نیز دارد، برای نمونه می توان به گلزار ادبی اشاره كرد كه خود در مقدمه اش درباره این كتاب چنین نوشته است: «متأسفانه كتابی كه جامع حكایات منظوم و اشعار آسان باشد، در دسترس شاگردان مدارس نبوده و اغلب از این تعلیمات بی بهره مانده اند. به این ملاحظه… این مختصر كتاب را ترتیب داده، تقدیم معارف نمودم، … اغلب این حكایات از قصص «لافونتن» و «فلوریان» كه از قطعه نویسان فرانسوی و مشهور جمیع فرنگستان می باشند، استخراج شده و به فارسی منظوم كردم.» این كتاب شامل 33 داستان از زبان حیوانات است كه آنها را به نظم درآورده است. عزیز و غزال كتاب دیگری است كه وی به نظم درآورده است.

در ادامه به یكی از نمونه های اشعار نشریه نسیم شمال كه به انتقاد از بی عدالتی و اعمال ظالمانه دولتمردان پرداخته، آورده می شود:

گردیده وطن غرقه اندوه و محن

وای ای وای وطن وای

خیزید و روید از پی تابوت و كفن

وای ای وای وطن وای

از خون جوانان كه شده كشته در این راه

رنگین طبق ماه

خونین شده صحرا و در و دشت و دمن وای

ای وای وطن وای

بدین ترتیب باید گفت شعرهای «نسیم شمال» یكی از مؤثرترین اشعار سیاسی، اجتماعی دوره مشروطه به‌شمار می‌آید. وی در كنار عارف قزوینی كه لقب «شاعر ملّی» را به خود اختصاص داد، به «شاعر مردم» ملقب شد. اگرچه اشعار شاعرانی همچون بهار، دهخدا، عارف و عشقی به لحاظ فرم، محتوا و فخامت سخن از نسیم شمال برتر است، اشعار وی مسلّما از تأثیرگذارترین شعرهای دوران مشروطه به‌شمار می‌آید، به گونه ای كه باید وی را محبوب‌ترین و مشهورترین شاعر انقلابی مشروطه دانست. اشرف‌الدین قزوینی مطالب روزنامه را به نام‌های مختلف امضا می‌كرد. از جمله هوپ هوپ فقیر، خرابعلی میرزا، لات‌ولوت، یتیم‌جوجه، میرزاقشون‌علی، محروم‌الحقوق، آكل‌الوقفیات و ده‌ها لقب طنزآمیز دیگر. همچنین بسیاری از شعرها و مطالب نسیم شمال، ترجمه یا اقتباسی از اشعار و مطالب نشریه ملانصرالدین بود كه در تفلیس به تركی منتشر می‌شد. نسیم شمال با انتشار ترجمه‌های این اشعار خواننده فارسی زبان را با مضمون‌های مطالب ملانصرالدین نیز آشنا می‌كرد.

امتیاز روزنامه نسیم شمال را پس از مرگ سید اشرف ، جانشین او وحید دستگردی به شخصی به نام محسن حریرچیان ساعی داد و او چند سال این نشریه را به چاپ می رساند اما نسیم شمال او، رونق و اعتبار نشریه سید اشرف را به دست نیاورد. (5)


منابع

1- رضوانی، محمد اسماعیل. نسیم شمال. مندرج در مجموعه پیشین، ص167

2- یغمائی، حبیب. یادی از نسیم شمال. یغما، س28، ش1، [فروردین 1354]، ص 33

3- «به روایت سعید نفیسی»؛ به كوشش علیرضا اعتصام، نشر مركز، چاپ سوم، تهران، 1390؛ ص 268

4- آرین‌پور، یحیی. از صبا تا نیما. تهران: زوّار، 1375، ج 2/62

5- یغمائی، حبیب، یادی از نسیم شمال. یغما، س28، ش1، [فروردین 1354]، ص 33