یادداشتی از «امین خرمی» درباره "زنده یاد محمد حاجی‌حسینی" طنزپردازی كه خود و قلمش صریح، بی پیرایه و صادق بود.
زنده یاد محمد حاجی‌حسینی در حالی شامگاه بیست و سوم شهریورماه در سن 90 سالگی با زیستن در جهان اثری وداع كرد كه مهمترین یادگار ماندگارش شكل دادن و تثبیت جریان ادبیات شفاهی طنز در رادیو بود؛ طنزپردازی كه قلمش و خودش صریح، بی پیرایه و صادق بود.
نگارش برای هر فردی كه از سطح دانش و سواد نسبی نیز برخوردار باشد كاری سخت به شمار نمی رود اما هنگامی كه مقوله نگارش و نوشتن بنا باشد به شكل گیری ماهیت ادبی منتج شود آن زمان است كه رخت و قبای همین كار ساده به فعلی سخت و جامه‌ای پیچیده بدل می شود.
در میان اشكال مختلف نگارش اعم از نظم و نثر در شكل‌گیری ماهیت مفهومی به نام ادبیات كه یكی از كهن ترین شیوه های تولید و انتشار امواج فرهنگی برای هر جامعه ای به شمار می رود، قدم گذاشتن در حوزه طنز بی هیچ تردیدی از سخت‌ترین افعال برای نگارش و در ادامه ماندگاری یاد نویسنده به شمار می رود.
گام‌زدن در حوزه طنز، سخت‌تر از قدم برداشتن بر لبه تیغ
به قول زنده‌نام كیومرث صابری فومنی كه اغلب دوستداران ادبیات طنز او را با نام «گل آقا» به خاطر دارند؛ نگارش در حوزه طنز حتی از قدم برداشتن بر روی لبه تیغ نیز سخت تر است! چرا كه هدف طنز علاوه بر بازتاب ناهنجاری های موجود و انتقاد نسبت به نابسامانی ها و ناملایمات جامعه، شاید رویكرد و نمای بیرونی‌اش لبخندی باشد كه بر صورت هر شنونده و خواننده اثر ادبی می نشیند اما چارچوب و اسكلت این ساختمان در حقیقت بر بنا كردن ساختمانی نو و مستحكم بر خرابه هایی است كه به عنوان آسیب های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نویسنده طنز به آنها می پردازد.
آزمون سخت نویسنده طنز بعد از بهره گیری از نیروی اندیشه
كار ساخت و بنا كردن ساختمانی جدید در قامت اندیشه نویسنده بی هیچ تردیدی با عمیق ترین ریشه ها و لایه های تفكر، تعمق و تامل نویسنده در ارتباط است. قدم گذاشتن در حوزه طنز برای در نغلتیدن به وادی هزل و هجو آزمون سخت دیگری است كه نویسندگان در حوزه طنز باید به آن وفادار باشند، چرا كه برخلاف طنز كه هدفش نه تخریب كه كمك به بازسازی، نوسازی و به‌سازی آسیب ها و مواردی است كه نویسنده طنز آنها را قلمی می كند، هزل و هجو از سطحی ترین تا عمیق ترین لایه های خود برای اندیشیدن و تامل مخاطب محلی از اعراب نداشته و ندارد و تنها هدفش خنداندن مخاطبان با هر وسیله و ترفندی است.
دلیل قلت نویسندگان نام‌آور در عرصه طنز
درست به همین سبب است كه در میان شمار فراوان نویسندگان بزرگ در جهان در حوزه خلق آثار ادبی، نویسندگانی كه نام، یاد و آثارشان در قالب طنز برای ما به یادگار مانده و بخشی از گنجینه ادبیات فرهنگی هر جامعه ای را نمایندگی می كنند بسیار محدود و اندك است، چرا كه كمتر نویسنده‌ای تلاش می كند آزمون و خطای قلم خود را در پرمخاطره ترین، پیچیده ترین، سخت ترین شیوه خلق ادبی یعنی مقوله طنز استوار كند.
ضلع سوم این مثلث ماندگاری نام، یاد و آثار نویسندگان حوزه طنز كه به راس هرم موفقیت قامت نویسندگان این حوزه بدل می شود به فعالیت افرادی باز می گردد كه قاطبه آثارشان در حوزه ادبیات طنز نه به شكل مكتوب كه به شكل شفاهی میان مخاطبان جامعه و فرهنگ یك سامان ماندگار می شود.
پیچیدگی های ادبیات شفاهی طنز در مقابل شكل مكتوب
این مساله زمانی شكلی پیچیده تر و دشوارتر به خود می گیرد كه در قامت ادبیات كشورمان، ساحت تاریخی و مانایی ادبیات مكتوب تمدن و تاریخ فرهنگ ایرانی آنقدر عمیق است كه كمتر می‌توان نویسندگانی را در قامت تولید آثار ادبی خاصه در حوزه طنز به یاد آورد كه بیشتر فعالیتشان در فضای شنیداری و نه مكتوب مخاطبان را مجذوب خود كرده باشد.
كسانی كه اشعار، لطایف و ظرایف شان ورد زبان مردمان كوچه و بازار در محاوره و گفتار روزانه بدل شده باشد و یا نویسندگانی كه آثارشان در قالب رسانه های شنیداری مانند رادیو برای مخاطبان رنگ جاودانگی به خود گیرد.
غروب ستاره طناز صبح جمعه با شما
شامگاه بیست و سوم شهریور ماه سال جاری (1398) ستاره ای دیگر از میان جمیع ستارگان ادبیات كشور با خاموشی خود، بار دیگر فضای فرهنگی و مخاطبان این حوزه را با غم از دست دادن مردی از تبار نامداران ادبیات ایران مواجه كرد. این بار خبر درگذشت زنده‌نام محمد حاجی‌حسینی نویسنده و طناز پیشكسوت رادیو كه بسیاری از مخاطبان شبكه های رادیویی از جمله شبكه رادیویی ایران او را با نگارش برنامه «صبح جمعه با شما» در خاطره جمعی شان ماندگار كرده بودند.
برنامه‌ای كه تلخ ترین و دشوارترین روزهای تاریخ معاصر كشورمان در سال های حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس را تا به امروز نمایندگی می كرد و تمام آن تلخی ها و دشواری های زندگی شهری را با خاطرات برنامه ای دو ساعته در صبح هر آدینه به كام مردم با چاشنی لبخند شیرین و گوارا می كرد.
ضلع پنجم ستاره برنامه صبح حمعه با شما
عالی‌مقام محمد حاجی‌حسینی از نویسندگانی بود كه از سال 1360 همزمان با شكل گیری برنامه صبح جمعه با شما كه بی‌هیچ تردیدی شنیدنی‌ترین، ماندگارترین و خاطره‌انگیزترین برنامه رادیویی در حوزه تولید آثار طنز شفاهی به شمار می‌رود، با این برنامه و مخاطبان بی شمارش در مقام نویسنده همراه بود.
حال صبح جمعه با شما نویسنده ای را از دست داده كه در نخستین گام‌هایش در كنار گروه بنیانگذار این برنامه مانند زنده یاد منوچهر نوذری، احمد شیشه‌گران، سعید توكل و صادق عبداللهی برنامه ای را تولید كردند كه تا به امروز نیز ركورد داره تولید، اجرا و ماندگاری یك برنامه در تاریخ حضور رادیو و همراهی این رسانه با زندگی مردم ایران است.
محمد حاجی‌حسینی كه بود؟
زنده نام محمد حاجی‌حسینی متولد سال 1308 در روستای كن از توابع تهران دیده به جهان گشود. او در میان خانواده ای پرجمعیت در همان دوران نوجوانی خط و مشی مسیر آینده خود را بر نظم شعر و ادبیات كشورمان خاصه در حوزه طنز و فكاهه در سن 15 سالگی ممهور كرد.
حاجی‌حسینی در كنار سرودن اشعار طنز و فكاهه نویسی و نگارش لطیفه های طنازانه؛ همكاری خود را با قدیمی ترین و جدی ترین نشریات حوزه طنز یعنی مجله توفیق آغاز كرد. او در كنار نام های بزرگ نویسندگان طنز كشور مانند زنده یادان ابوالقاسم حالت و سیدابوالقاسم نباتی شیوه متفاوتی از نگارش طنز را در حوزه آثار مكتوب در جریان شكل گیری ادبیات طنز معاصر كشورمان به نام خود رقم زد.
بحر طویل و جادوی قلم حاجی‌حسینی
قدرت قلم؛ راز شهرت و ماندگاری زنده یاد حاجی حسینی به تخصص او در شیوه ادبی «بحر طویل» باز می گردد.
دهخدا در تعریف بحر طویل نوشته است: بحر طویل قالبی شعری است كه در آن برخلاف سایر قالب‌های شعر سنتی فارسی، مصراع‌های مساوی و بیت وجود ندارد. در عوض، بحر طویل از یك یا چند قسمت با نام بند تشكیل می‌شود كه در هر بند یكی از افاعیل معین عروضی به تعداد دلخواه تكرار می‌شود. هر بند به بخش های هماهنگ كه گاه مسجع و هم قافیه هستند تقسیم شده‌است. معمولاً پایان بندها را قافیه و ردیفی كه در پایان همه بندها تكرار می‌شود مشخص می‌كند.
هرچند كه سنت آغاز سبك ادبی بحر طویل به دوره صفویه باز می گردد و این گونه ادبی در میان اشكال مختلف نگارشی توسط نویسندگان كشورمان در آن عهد و عصر بنیانگذاری شد؛ اما آنچه كه به عنوان میراث ماندگار بحر طویل در تاریخ ادبیات معاصر كشورمان طی بازه زمانی یك قرن اخیر بازمی‌گردد به قلم زنده نام حاجی‌حسینی در خلق آثار ادبی طنز خود در قالب بخر طویل باز مدیون است.
تقدیر مسئولان از قلم ناقد و طناز حاجی‌حسینی
بعد از بسته شدن ماهنامه توفیق و بعد از گذار و گذر تاریخ معاصر كشورمان در سال‌های پس از پیروزی شكوهمند انقلاب اسلامی و شكل‌گیری نشریات طنزی مانند گل‌آقا و خورجین؛ این بار دیگر زنده یاد حاجی‌حسینی به دوست و یار صمیمی خود در حوزه ادبیات طنز یعنی كیومرث صابری فومنی پیوست و در همان روزهای نخست شكل گیری مجله گل آقا، فصل مهمی از شعر طنز در قامت یك محصول ادبی نوین (بحر طویل) را به مخاطبان عرضه كرد.
در كمتر از یك سال فعالیت زنده یاد حاجی‌حسینی در نشریه گل‌آقا، بحر طویل ها و اشعار طنز او به شدت مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. چرا كه برای نخستین بار در شكل‌گیری تولیدات ادبی در كشورمان این بار قلم طنازانه یك نویسنده در كنار نقدهای اجتماعی، برخی از چهره ها و دست اندركاران حوزه های مختلف كشور اعم از فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشت و درمان و حتی سیاسیون را با خود به همراه داشت.
قلم زنده یاد حاجی‌حسینی در شكل‌گیری روایت طنز در بازتاب آسیب های اجتماعی از یك سو، از سوی دیگر بیان مطالبات مردم و برخی از انتقادهای آنها نسبت به رفتار مسئولان در بخش های مختلف جامعه در كنار دقت او برای عدم خروج از چارچوب ها و قوانین مشخص آثار طنز به ویژه در مواجهه با مسئولان به حدی بود كه در طی سال‌ها فعالیت زنده یاد حاجی‌حسینی از سوی بسیاری از وزرای دولت های مختلف و یا مدیران سازمان ها و ارگانها نه تنها مورد عتاب و خطاب قرار نگرفت كه بارها به عنوان الگویی در شكل گیری ادبیات طنز مورد تشویق قرار گرفت.
آغاز؛ ادامه؛ رشد و پایان حاجی‌حسینی در رادیو
عموم شهرت و ماندگاری قلم زنده یاد حاجی‌حسینی و اتفاقی كه سبب شد تا نام او برای همیشه در حافظه جامعه ایران و مردم فرهنگ دوست كشورمان ماندگار شود به زمانی باز می گردد كه او فعالیت خود را از حوزه مكتوب به رسانه شنیداری - رادیو - منتقل كرد.
نخستین تجربه های زنده یاد حاجی‌حسینی با شبكه های رادیویی به سال 1352 باز می‌گردد. اما این شكل از تجربه و همراهی به شكل كاملاً مقطع و با رویكردهای گاه به گاهی و مناسبتی صورت می گرفت؛ اما در سال 1360 زمانی كه سنگ بنای برنامه شبكه رادیویی ایران برای تولید برنامه صبح جمعه با شما رقم خورد؛ بنیانگذاران این برنامه (منوچهر نوذری، احمد شیشه‌گران، سعید توكل و صادق عبداللهی) مهمترین فصل شكل گیری یك برنامه رادیویی یعنی متن نگارشی را به قلم زنده یاد حاجی حسینی سپردند.
در طی 35 سال فعالیت مستمر زنده یاد حاجی‌حسینی با برنامه های طنز شبكه رادیویی ایران از صبح جمعه با شما گرفته تا قند و نمك و جمعه ایرانی و بار دیگر آغاز دوره جدید فعالیت صبح جمعه با شما، او همواره یار ثابت گروه نویسندگان این برنامه رادیویی و همچنین سرپرست نویسندگان این برنامه ها بود.
بسیاری از شخصیت‌های ماندگار برنامه صبح جمعه با شما مانند شخصیت آقای مولون، آقای سوتی، آقای فِشفِشی و دیگر كاراكترهای به یادگار مانده از آن برنامه ها و یا تكه كلام های فراوانی كه برای نخستین بار به واسطه یك برنامه تولید شده در عرصه رسانه ملی میان عموم مردم جاری و ساری شد، تام و تمام مدیون قلم زنده یاد حاجی‌حسینی است.
مردی كه تا اواخر سال 1395 و تا پیش از همراه شدن با بیماری ناشی از كهولت سن از یك سو و دمانس (زوال عقل) از سوی دیگر، كه نا و توان نگارش و همراهی با صبح جمعه با شما را از او گرفت و به كلی او را خانه نشین كرد با این برنامه به شاد كردن و خنداندن و نشاندن گلی از لبخند بر صورت یكان یكان ایرانیان در قامت 35 سال فعالیت مستمر با حوزه طنز آثار رادیویی، همگام و همراه هنرمندان فراوانی بود كه ساختمان و معمار برنامه صبح جمعه با شما به شمار می رفتند.
جادوی قلم جسور و طنار حاجی‌حسینی
عباس محبی از بازیگران شناخته شده طنز رادیویی و از هنرمندانی كه بیش از 30 سال با برنامه صبح جمعه با شما و جمعه ایرانی همراه بوده درباره حاجی‌حسینی به خبرنگار ایرنا گفت: سال های ورود زنده یاد حاجی‌حسینی به عرصه ادبیات طنز به دور سوم انتشار مجله توفیق باز می گردد. بعد از تعطیلی مجله توفیق او با مجلات دیگر حوزه طنز مانند «حاجی‌بابا» و «نامه آهنگر» به فعالیت خود ادامه داد اما اوج قلم طناز حاجی‌حسینی به همراهی و همكاری او با كیومرث صابری فومنی در مجله گل آقا باز می گردد. تا جایی كه او احیا كننده سنت بحر طویل و در ادامه تذكر نویسی در قالب طنز كه بیشتر به نام «تذكره الرجال» در نشریه گل‌آقا شهرت داشت شناخته شد.
وی ادامه داد: دیگر ویژگی كه آثار زنده یاد حاجی‌حسینی را ماندگار و در عین حال جذاب می كرد، جسارت ورود قلم طناز و نقادانه اش به فعالیت مدیران نهادها، سازمان ها، ارگان ها و یا حتی برخی از وزرای دولت های مختلف باز می گشت. قلمی كه در عین شیوایی و رعایت چارچوب‌ها و ضوابط حوزه طنز به عنوان زبان انتقادی، خواسته ها و مطالبات عمومی مردم را در قالب نوشته هایش به گوش مسئولان می رساند.
محبی كه با ماندگاركردن كاراكتر «جان‌علی» یكی از دوست داشتنی ترین شخصیت های برنامه صبح جمعه با شما به شمار می رود، درباره آغاز همكاری اش با زنده نام حاجی‌حسینی دربرنامه صبح جمعه با شما گفت: یكی دیگر از عوامل محبوبیت، موفقیت و ماندگاری برنامه صبح جمعه با شما در كنار تیم تولید فنی این برنامه یعنی (تهیه كننده و سردبیر) به حضور نویسنده ای مانند حاجی‌حسینی و شیوه روایت او در تبدیل ادبیات مكتوب به ادبیات شفاهی وامدار است. قدرت قلمی كه بیش از 35 سال و تا آخرین لحظاتی كه حاجی‌حسینی توان نگارش داشت به عنوان یكی از مهمترین اركان موفقیت برنامه صبح جمعه با شما به شمار می رفت.
كتاب‌های متعدد به یادگار مانده از حاجی‌حسینی
محبی كه خود علاوه بر بازی در برنامه صبح جمعه با شما به عنوان یكی از نویسندگان این برنامه نیز شناخته می شود درباره آثار مكتوب زنده یاد حاج حسینی خاطرنشان كرد: در كنار فعالیت فشرده و مستمر حاجی‌حسینی در نگارش برنامه صبح جمعه با شما كتاب های مختلفی از او در حوزه های كودك و نوجوان و بزرگسال برای دوستداران ادبیات طنز به یادگار مانده است كه شاید مهمترین این كتاب‌ها به كتاب «بهارستان طنز» بازمی‌گردد. جایی كه شش دهه فعالیت مستمر حاج حسینی در حوزه طنز رادیویی را از سال 1324 تا 1385 برای دوستداران حوزه ادبیات طنز مكتوب كرده است. این كتاب در حقیقت حاصل همكاری او با برنامه های مختلف رادیویی از جمله صبح جمعه با شما، عصر جمعه، عصر پنجشنبه و راه شب است.
در تربیت نسل نویسندگانی چون حاجی‌حسینی غفلت كرده‌ایم
محبی فقدان حاجی حسینی و دست دادن نویسندگانی چون او را اتفاقی تلخ و ضایعه ای ناگوار برای حوزه تولیدات فاخر و ماندگار رسانه ملی دانست و افزود: از یك طرف باید خوشحال باشیم كه میان نسل های مختلف همواره نویسندگان بزرگی وجود داشته اند، اما از سوی دیگر باید نگران این مسئله باشیم كه در حوزه‌های تخصصی مانند طنز كه از پیچیدگی و ویژگی‌های خاص و چارچوب های بسیار حساسی برخوردار است؛ كمتر جامعه دانشگاهی و همچنین رسانه‌های ما در تربیت نویسندگانی مانند حاجی‌حسینی تلاش كرده است.
وی تاكید كرد: با از دست دادن هر یك از این عزیزان جای خالی آنها تا مدت ها حس خواهد شد و بدون هیچ تردیدی پر كردن این فضا با توجه به عدم تربیت نویسندگانی در این حد از قدرت قلم، ضایعه ای بسیار تلخ به شمار می رود.
حاجی‌حسینی ستون اصلی ساختمان صبح جمعه با شما
علیرضا جاویدنیا دیگر بازیگر باسابقه برنامه صبح جمعه با شما در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در حالی كه در طول مدت این گفتگو بارها بغض گلوی او را فشرد و كلامش را قطع می‌كرد، فقدان و درگذشت زنده یاد حاجی‌حسینی را به مثابه شكستن یكی از مهمترین ستون‌های بنا و ساختمان صبح جمعه با شما دانست.
كیف دستی بزرگ مملو از متن های نمایشی
وی با اشاره به آنكه آشنایی او با زنده یاد حاجی‌حسینی به سال 1366 و نخستین تجربه برای حضور در برنامه صبح جمعه با شما بازمی‌گردد گفت: نخستین تصویری كه از حاجی حسینی من و همكارانم در آن سال ها به یاد داشتیم كیف دستی بزرگی بود كه همواره همراه این نویسنده بود. كیفی مملو از از دست نوشته هایی كه مشخص بود تمام روزهای هفته مدام در حال نگارش، خط زدن، اصلاح و در نهایت رسیدن به متنی قوی و محكم برای هر اجرا بود.
به گفته این بازیگر شناخته شده طنز رادیویی، بیشترین ارتباط او با زنده یاد منوچهر نوذری بود و همان ارتباط به شكل گیری شخصیت های ماندگار جریان طنز شفاهی كه تا پیش از آن در میان برنامه‌های سیمای كشور ما سابقه نداشت منتج شد.
شناخت ویژگی های اصولی خط طنز رادیویی
جاویدنیا با بیان آنكه زنده یاد حاجی‌حسینی هم خط طنز را می‌شناخت و هم دستخط بسیار شیوا و روانی داشت گفت: شناخت دقیق و اصولی خط طنز به ویژه در حوزه تولید آثار شنیداری و صوتی بسیار سخت و مشكل است. شاید بسیاری از مردم با شنیدن برنامه های طنز رادیویی احساس كنند كه تولید و نگارش چنین آثاری بسیار ساده است اما تنها كافی است تلاش كنند تا بتوانند حتی یك قصه كوتاه را در شكل روایت رادیویی در قالب طنز به رشته تحریر درآورند. آنجاست كه به سختی های این كار پی می برند.
وی افزود: همچنین زنده یاد حاجی حسینی كه از نسل نویسندگانی كه بود كه با تایپ كردن نوشته هایش كاملا مخالف بود و تا آخرین روزهای فعالیتش همواره متن ها را به شكل دست نویس اما با خط بسیار زیبایی كه داشت در اختیار گروه تولید قرار می داد. دستخط زنده یاد حاجی‌حسینی به عنوان نمونه ای از دست خط زیبا خودش به یكی از مهمترین ویژگی های شخصیت دوست داشتنی آن استاد بدل شده بود.
متن های حاجی‌حسینی مانند خودش صریح، بی پیرایه و صادق بود
جاویدنیا مهمترین ویژگی حاجی‌حسینی كه باعث ماندگاری نام، یاد و آثار متعدد او شد را به صداقت، صراحت و صمیمیت نوشتاری او مربوط دانست و خاطرنشان كرد: تمام كسانی كه در برنامه صبح جمعه با شما و بعد قند و نمك و جمعه ایرانی با زنده یاد حاجی‌حسینی همراه بودند در فاصله كوتاهی منوجه می شدند كه نوشته‌های او با روح و شخصیتش هیچگونه تفاوتی نداشت.
بازیگر برنامه صبح جمعه با شما تصریح كرد: در حقیقت همان صداقت، شفافیت و صراحتی كه در زبانِ گفتار زنده یاد حاجی‌حسینی بود در ادبیات، خلق شخصیت ها و داستان های طنز برنامه صبح جمعه با شما نیز حضور داشت. همین عامل بود كه باعث موفقیت صبح جمعه با شما و آیتم های مختلف آن شد. به قول معروف حرفی كه از دل برآید لاجرم بر دل نشیند و نوشته های زنده یاد حاجی‌حسینی مصداق بارز و دقیق تجلی این ضرب المثل ایرانی است.
زنده یاد محمد حاجی‌حسینی نویسنده شاعر و طنزپرداز ایرانی در شامگاه بیست و سوم شهریور ماه 1398 در سن 90 سالگی به سبب بیماری و كهولت سن در منزل خود دار فانی را وداع گفت. مراسم تشییع و خاكسپاری پیكر این نویسنده بیست و چهارم شهریور ماه در امامزاده جعفر در منطقه كن - زادگاه زنده یاد حاجی‌حسینی - برگزار شد.
امین خرمی
برگرفته از سایت پایگاه خبری ایرنا
