بانمك‌تر از تخمه ژاپنی؛ طنز در شعر كوتاه ژاپن
نویسنده: بنیامین نوری
برای اینكه طنز را در شعر كوتاه ژاپن بررسی كنیم، باید با دو قالب شعری آشنا شویم:
1. هایكو (Haiku)
2. سِن‌ریو (Senryo)
هایكو كوتاه‌ترین گونه شعر ژاپنی است كه از 17 واحد آوایی به نام مورا (Mora) یا اُن (On) تشكیل شده است. از آنجایی كه مورا در زبان‌های فارسی و انگلیسی معادل ندارد، به جای آن از هجاواره یا سیلاب بهره می‌برند.
این 17 مورا در شیوه نگارش ژاپنی در یك سطر عمودی و در انگلیسی و فارسی در سه مصرع یا سه سطر نوشته می‌شود. هایكو در آغاز هوكو یا هایكای نامیده می‌شد كه در پایان قرن نوزدهم، ماسائو شیكی نام هایكو را برای آن برگزید. هر هایكو معمولاً دارای یك كی‌گو (نشانه فصلی) و یك كی‌ریجی (درنگ كلامی) است.
سن‌ریو یكی دیگر از گونه‌های شعر كوتاه ژاپنی به شمار می‌آید كه دارای 17 هجاواره یا كمتر است. در اواسط قرن هجدهم شاعری به نام كارائی هاچی‌ئه‌مون با كمك شاعر دیگری به نام گوریكن آروبه‌شی مجموعه‌ای از اشعار طنزآمیز شبیه به هایكو را گردآوری كرد.
تخلص كارائی در آن زمان «سن‌ریو» بود و با نام كارائی سن‌ریو شناخته می‌شد. مجموعه هایكوواره‌های طنزآمیز با استقبال مواجه شد و تا اواسط قرن نوزدهم مجموعه‌های مشابهی با همین عنوان منتشر می‌شد.
مردم هم این مجموعه‌ها را بیشتر با تخلص بنیان‌گذار آن، سن‌ریو، می‌شناختند و اینگونه سن‌ریو به یك قالب شعری تبدیل شد.
از تفاوت‌های هایكو و سن‌ریو می‌توانیم به دو مورد زیر اشاره كنیم:
1. هایكو از طبیعت می‌گوید و معمولاً جدی است ولی سن‌ریو قالبی طنزآمیز است كه با استفاده از كنایه و شوخ‌طبعی به زندگی روزمره مردم می‌پردازد.
2. زبان سن‌ریو غیررسمی و محاوره‌ای است ولی زبان هایكو به زبان رسمی نزدیك‌تر است.
برخی سن‌ریو را یك هایكوی طنزآمیز می‌دانند ولی برخی دیگر هایكو و سن‌ریو را دو قالب شعری جدا از هم می‌شمارند كه خاستگاه‌شان شعر بلند رِنگا (Renga) است.
درست است كه هایكو را بیشتر شعری جدی می‌دانند ولی در میان هایكوها هم می‌شود اشعاری با رگه‌های طنز پیدا كرد.
در ادامه گلچینی از هایكوهای طنزآمیز و سن‌ریوها را می‌خوانیم:
گزیده هایكوهای طنزآمیز:
از عروسش كه حرف می‌زند
در لحنش
ادای اوست
(ناشناس)
**
«پس از مرگ تو
قیمتی می‌شوند»
چنین می‌گوید به نقاش
(ناشناس)
**
همین
«نگران نباش» گفتنت
نگرانم می‌كند
(ناشناس)
**
با بیرون آوردن
چاقوی جراحی‌اش می‌گوید:
«درد ندارد.»
(ناشناس)
**
با قیافه‌ای ابلهانه
در انتظار
عطسه بعدی
(ناشناس)
**
زیر باران ناگهان
دوان دوان ــ
كتی بدون سر
(ناشناس)
**
چرت كوتاهی در نیمروز:
نمی‌گذاردم پروانه شوم
این مگس!
(یایو)
**
گزیده سن‌ریو:
عروس و مادرشوهر
رقابت بر سر آشپزی
المپیك خانگی
**
مدل مو
پسر: دیوید بكهام
پدر: زین‌الدین زیدان
**
جلسه سخنرانی
كسانی كه بیشتر خوابیده‌اند
بیشتر دست می‌زنند
**
كاهش مصرف كاغذ
بخشنامه‌اش می‌آید
روی كاغذ
**
«عزیزم!»
با صدایی مهربان
كیسه آشغال را به دستم می‌دهد
**
معجزه یعنی
صورت زنم
بعد از آرایش
**
سه رقمی شده‌اند
وزنم، قند خونم
دور شكمم
**
تقسیم ارث
چهره‌ای تازه
ناگهان پیدا می‌شود
**
«خلاصه اینكه…»
از شنیدن این حرف
ده دقیقه گذشته
**
منابع:
1. هایكوهای طنزآمیز، ترجمه رضی هیرمندی و مهرنوش پارسانژاد، نشر چشمه.
2. آواز سرخوشانه ماشین لباسشویی، گزیده سن‌ریو، ترجمه سیدآیت حسینی، انتشارات پرنده.
برگرفته از سایت دفتر طنز حوزه هنری
