كتابی به تازگی در افغانستان منتشر شده كه گردآوری اشعار و طنزهای اجتماعی حاجی محمد اسماعیل سیاه، شخصیت برجسته ادبی افغانستان است. اسماعیل سیاه مدتی حاكم ولایت غور بود.
به گزارش خبرنگار مهر، به تازگی كتاب «مطایبات حاجی محمد اسماعیل سیاه» با گردآوری محمد علم غواص و ویراستاری خلیل الله افضلی با شمارگان 250 نسخه، در 66 صفحه قطع رقعی توسط موسسه پژوهشی بایسنغر در هرات افغانستان منتشر شده است.
حاجی محمد اسماعیل سیاه، فرزند آخوندزاده ملا عبدالاحد معروف به گوزُك (یا سیاه سپید اندرون) متولد 1236 شمسی در روستای توتك شهرستان / ولسوالی كرخ ولایت هرات و درگذشته آبان 1324 شمسی شاعر، بذله گو و شخصیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود كه آثار مهمی فرهنگی و ادبی از او به یادگار مانده است. اما آنچه كه باعث ماندگاری نام او در تاریخ شده بذله گویی‌ها و شوخی‌های متعدد اسماعیل سیاه است كه اكنون كوچك و بزرگ در افغانستان از آن بهره می‌برند و ورد زبانشان است.
اسماعیل سیاه در حساس‌ترین شرایط سیاسی افغانستان زندگی كرد و تولدش همزمان بود با پادشاهی امیر حبیب‌الله خان، در دوره حیات او هشت امیر بر تخت سلطنت در افغانستان تكیه زدند او در زمان پادشاهی محمد ظاهر شاه درگذشت. وی در دوران جوانی مدتی حاكم و والی غورات (غور كنونی) بود. از او دو كتاب بر جای مانده بود. كتاب نخست به نام دیوان شاعر با كوشش عبدالرحیم خان نایب سالار به چاپ رسید، اما پس از مدت كوتاهی توسط ایادی حكومت وقت جمع‌آوری و خمیر شد. «گرگ و شغال» اوست كه یك مثنوی 627 بیتی است كه در انتقاد از حاكمیت امان الله خان سروده شده است.
مجموعه آثار حاجی نشان دهنده رسالت اجتماعی‌اش است. ستیز گسترده، مبارزه با با استعمار، استبداد، غارت، دین نمایی، تحجر، تزویر، بی‌حجابی، فحشا، خرافات، قانون‌شكنی و بی امنی مهم‌ترین شاخصه‌های تفكر حاجی اسماعیل سیاه است. مشروطه خواهان زمان زندگی‌اش او را واجب القتل خواندند. به باور بسیاری از مورخان و ادب پژوهان افغانستانی شخصیت شوخ و بذله گویی مانند اسماعیل سیاه در دوران معاصر در افغانستان نظیر ندارد، بذله گویی‌ها، شوخی‌ها و مزاح‌های او را شبیه به شخصیتی افسانه‌ای چون ملانصرالدین كرده است.
بعد از جوانی، «سیاه سپید اندرون» به یك شخصیت محبوب بذله گو در میان حاكمان دولتی و مردم مبدل شد. از عمده‌ترین شاخصه‌های دیگر حاجی حاضرجوابی او در شوخی‌ها و مزاح‌ها بود. تا آنجاییكه حاكمان و والیان او همواره را به دربار فرا خوانده و تلاش می‌كردند تا او را در شوخی شكست دهند، اما حاجی محمد اسماعیل شخصی نبود كه به راحتی در بذله گویی شكست بخورد. شكست ناپذیری حاجی بعدها به صورت افسانه در میان افغانستانی‌ها درآمد و امروزه هم اگر از هر افغانستانی بپرسید، درباره حاجی محمد اسماعیل و قدرت او در طنز بسیار صحبت خواهد كرد.
مجموعه مطایبات حاجی محمد اسماعیل سیاه را محمدعلم غواص در سال 1354 با مقدمه‌ای مفصل تهیه كرد، اما به دلیل برخی محذورات سیاسی و اجتماعی نتوانست
آن را به چاپ گسترده برساند. به همین دلیل به صورت پلی كپی و در شمارگان محدود در دسترس اندكی از مخاطبان قرار گرفت.
در سال 1377 عبدالغفور آرزو این مجموعه را به جز شماری از مطایبات در كتاب «سیاه سپید اندرون» منتشر كرد. سال‌ها بعد محقق تاجیكستانی حكیم قربانوف (باختری) در رساله دكتری خود در پژوهشگاه خاورشناسی و میراث خطی اكادمی علوم جمهوری تاجیكستان نیز این اثر را نقل كرد. بعدها در سال 1389 این رساله با اندك تغییرات در كابل با عنوان «آزاده هروی» منتشر شد. در این چاپ متن مطایبات از صفحۀ 333 تا 366 را در بر گرفته است. تعداد مطایبات 135 تا و هشت مطایبه كم‌تر از نسخۀ اصلی است ضمن آنكه مقدمۀ غواص نیز از كتاب حذف شده است.
بار دیگر غلام حیدر كبیری به سال 1388 در بخش سوم كتاب «بزم نشاط: كلیات حاجی محمد اسماعیل سیاه» با سرفصل «یافته‌های روایی» به نقل 73 مطایبه حاجی پرداخت (صص 369 تا 398). مؤلف در این اثر نامی از كتاب محمدعلم غواص نبرده و آنچه را ثبت كرده، گردآوریدۀ ذهن دوستان و بازماندگان حاجی به كوشش خود خوانده است. این در حالی‌ست كه از میان مطایباتی نقل شده، شماری پیش از این در كار استاد محمدعلم غواص نقل شده و برخی تازه و گروهی هم اندك تفاوت‌هایی با كار پیشین دارد.
به هر روی كتاب از زمان نگارش تا كنون به صورت كامل و مستقل منتشر نشده بود. در این چاپ، كتاب ویرایش و برخی توضیحات اضافی نویسنده را از متن به پانویس برگ‌ها منتقل شده است. برخی مشكلات و نارسایی‌های متن نیز توضیح داده شده است.
