بررسی جایگاه و كاركرد هجو در شوخ طبعی

به گزارش روابط عمومی دفتر طنز حوزه هنری صد و سی و هشتمین نشست دگرخند روز یكشنبه 6 مرداد 1398 در سالن اَوِستا حوزه‌ی هنری با موضوع بررسی جایگاه و كاركرد هجو در شوخ طبعی؛ با حضور سید مسعود شجاعی طباطبایی، عباس احمدی، حسین رضوی فرد، و با استقبال خوب علاقه‌مندان به ادبیات و طنز و با اجرای مهدی فرج اللهی برگزار شد.

در ابتدا، مسعود شجاعی طباطبایی گفت: من علاقمند به حوزه‌ی كاریكاتور بودم و اولین نمونه‌هایم را از سال 1359 با موضوع جنگ آغاز كردم. ابتدا، كاریكاتور معلم‌هایم را می‌كشیدم و بعد از انقلاب و جنگ، صدام سوژه‌ی اصلی كارهایم شد. روی دیوارهای اطراف فرودگاه مهرآباد كاریكاتور می‌كشیدم كه خبرنگاران خارجی از آن استقبال كردند. سپس، وارد اطلاعات هفتگی شدم كه تیراژی حدود هفتصد هزار تا هشتصد هزار نسخه داشت.

هنرمندی به نام آنی بال كراچی برای اولین بار در قرن 16، كشیدن كاریكاتور را از اطرافیانش آغاز كرد. موسینی نیز به لفظ كاریكاره (اغراق و بزرگنمایی) اشاره كرد كه طرح‌های طنزآمیزی بود كه جنبه‌ی شوخی داشت. سپس، در سال 1831 نشریه‌ای به نام لَ كاریكاتور توسط شارل فیلیپون منتشر شد. ضمنا، ریدیكول به معنای برشمردن عیب و پرده دری و بزرگنمایی زشتی‌ها است و ابتدا، شارل فیلیپون چهره‌ی لویی فیلیپ را شبیه گلابی می‌كشد و به همین خاطر زندانی می‌شود.
گلابی در فرانسه به معنای انسان ابله هست.

بعد از او، دومیه و بسیاری از كاریكاتوریست‌ها چهره‌ی لویی فیلیپ را شبیه گلابی كشیدند. بعدها، در سال 1974 نشریه‌ی MAD به عنوان نشریه‌ی كاریكاتور در آمریكا و همزمان با آن در هندوستان چاپ ‌شد كه به دلیل كشیدن كاریكاتور ترامپ تحت فشار قرار گرفت. با ریاست جمهوری ترامپ و به خاطر كاریكاتوری كه آنتونیو آنتونیوس از ترامپ و نتانیاهو كشید صفحه‌ی كاریكاتور از نیویورك تایمز حذف گردید.

بعد از آن، مسعود شجاعی طباطبایی چند نمونه كاریكاتور هجوآمیز را به حاضران نشان داد و درباره آنها توضیحاتی را ارائه كرد.

در بخش بعدی، عباس احمدی در مورد هجو گفت: هجو به معنای دشنام دادن و نكوهیدن می‌باشد و از زمان اعراب اهل جاهلیت وجود داشته‌ كه به زبان فارسی نیز وارد شده‌است. هجو در تقابل با مدح هست و جنبه‌ی شخصی دارد و برخواسته از كینه و بدخواهی است و غیر عادی و غیرمنصفانه می‌باشد.

مرحوم كیومرث صابری معتقد بود كه طنز جراحی و هجو سلاخی است زیرا طنز برای بهبود و هجو برای ضربه زدن است. سرودن هجو می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. برای مثال به چند نمونه آن اشاره می‌كنیم:

آزردگی شخصی شاعر؛ مثل شعری كه منسوب به فردوسی است و خطاب به سلطان محمود غزنوی سردوه شده‌است. «بسی رنج بردم در این سال سی … »

مشاجرات قلمی شاعران با یكدیگر؛ مثل مشاجرات خاقانی و رشید الدین وطواط

ناامیدی از گرفتن صله؛ اشعار انوری، مكاتبات ایرج میرزا و ملك التجار

هجوگویی جزو سرشت شاعر بوده؛ دیوان خاكشیر، راغب اصفهانی

و یا اشعار میرزاده‌ی عشقی در زمان مشروطه و قاجار كه هجوگویی در آن جنبه‌ی اجتماعی و سیاسی داشته‌است.
پس از آن، حسین رضوی فرد درباره‌ی هجو گفت:

هر جا كه ساختار زبان و كاركرد معمول آن به هم بریزد خنده ایجاد می‌گردد و مظاهری از طنز شكل گرفته‌است. البته، در مظاهر شوخ طبعی ، امكان دارد، اشعار، بی‌معنی باشند ولی ایجاد شادی كنند كه آنها را معنی اندر معنی می‌نامند مانند شعرهای هدایت الله رازی كه اشعار بی‌معنی اش را به تقلید از خمسه‌ی نظامی سرود و از شاه عباس صله دریافت كرد ولی به خاطر سه بیت معنی‌دار، به دستور شاه، سه دندان او را كشیدند.

به طور كلی، تاریخ زمانی كه شوخ طبعی در آن رایج بود حتما باید لحاظ شود. به طوركلی، هجو به دو صورت ركیك، «اخلاق الاشراف عبید زاكانی» و پوشیده، هجو خاقانی توسط ابوالعلای گنجوی پدر زن خاقانی است. در اشعار حافظ هم، طنزهای رندانه وجود دارد.

دكتر رضوی فرد در مورد اخلاق الاشراف عبید زاكانی گفت: عبید زاكانی هم دوره‌ی حافظ بود و به خاطر ستم شاهان، تصمیم گرفت كه این كتاب را به تقلید از اوصاف الاشراف خواجه نصیر بنویسد. او كتابش را مانند طبقات جهنم به هفت بخش تقسیم كرد و از صنعت غافلگیری، سفسطه و … در آن استفاده نمود و نقدی كه او به وضعیت آن دوره داشت سبب ماندگاری كتابش شد.
در ادامه نشست كاركرد هجو حسین رضوی فرد به چند نمونه از آثار عبید در این خصوص اشاره كرد.

سپس، فلورا تاجیك شعری را با موضوع ترامپ و تحریم با لهجه‌ی شیرازی برای مخاطبان خواند. فرهاد موحدی، شعری در هجو ملكه‌ی انگلیس خواند و پس از آن علی بهاری و متین كریمی؛ نثر و شعر طنزی را برای حاضران خواندند و حسن ختام این برنامه شعرخوانی دكتر عباس احمدی بود.

در این برنامه فرزین پور محبی، امین تویسركانی، مهرداد حسین‌زاده، میثم كریمی، محمد مهدی معارفی، فرهاد موحدی و محمد رضا درخشان نیز حضور داشتند.

صد و سی و هشتمین نشست دگرخند روز یكشنبه 6 مرداد 1398 در سالن اَوِستا حوزه‌ی هنری با موضوع بررسی جایگاه و كاركرد هجو در شوخ طبعی ؛ با حضور سید مسعود شجاعی طباطبایی، عباس احمدی، حسین رضوی فرد، و با استقبال خوب علاقه‌مندان به ادبیات و طنز و با اجرای مهدی فرج اللهی برگزار شد.

139 اُمین نشست دگرخند با موضوع شگردهای كمدی، چهارشنبه ششم شهریور ماه 1398 در سالن اوستا برگزار خواهد شد.

حضور در این برنامه برای عموم علاقه‌مندان به ادبیات رایگان و آزاد است.

یاسمن حسینی – دفتر طنز حوزه هنری