خر حیوان نجیبی است؛ خرپژوهی در نظم و نثر فارسی

نویسنده: بنیامین نوری

«گاوان و خران باربردار
بهْ ز آدمیان مردم‌آزار»

گلستان سعدی (باب اول در سیرت پادشاهان)

با كمك گرفتن از فرهنگ فارسی عمید، می‌توانیم بگوییم «خر» دارای سه معنی زیر است:

1. از منظر زیست‌شناسی، خر به معنی جانوری چهارپا و كوچك‌تر از اسب است با گوش‌های دراز و یال كوتاه.

2. در تركیب با واژگان دیگر، خر به معنی درشت و بزرگ است؛ مانند خرچنگ، خرمگس، خرگوش، خرمهره، خرپشت و…

3. خر به معنی احمق و نادان است.

مردم معمولاً خر را با معنای سوم می‌شناسند و خر در فرهنگ عامه به معنای كودنی، نادانی و بلاهت است. به همین دلیل واژه خر، فی ذاته بار طنز و شوخی دارد و طنزپردازان بسیاری از خر در آثارشان استفاده كرده‌اند. در این نوشته، دو كتاب با موضوع خر و خرپژوهی را معرفی می‌كنیم:

1. كتاب «خرپژوهی» به كوشش زنده‌یاد «ابوالفضل زرویی نصرآباد»

كتاب خرپژوهی تقریباً یك سال بعد از آسمانی شدن استاد زرویی نصرآباد، با تنظیم و تصحیح نسیم عرب‌امیری منتشر شد.

سیدمهدی شجاعی، مدیر مسئول انتشارات كتاب نیستان، در مقدمه كتاب توضیح می‌دهد كه این پژوهش عظیم، طی چند سال به چند هزار صفحه رسیده بود با سرفصل‌های بسیار؛ سرفصل‌هایی مانند: خر در ادیان و كتب آسمانی، خر در افسانه‌های ملل مختلف، خر در تمثیل‌ها، متل‌ها و ضرب‌المثل‌ها و فرهنگ و ادبیات بومی هر منطقه جهان، خر در ادبیات كهن ایران، خر در ادبیات كهن كشورهای مختلف جهان، خر در یونان باستان، خر در رنسانس، نقش خر در جنگ‌های جهانی و منطقه‌ای، تصور غم‌انگیز جهان بدون خر و…

ولی تنها بخش «خر در ادبیات منظوم و منثور ایران» از آن باقی مانده است. كتاب خرپژوهی شامل دو قسمت است:

1. حكایات و لطایف نظم

2. حكایات و لطایف نثر

در ادامه گلچینی از متون نظم و نثر این كتاب را می‌خوانیم:

خر اندر هجا

سگی را نوشتم خر اندر هجا
كه این نكته پنداشتم قدح اوست

خر از روی تحدی برآشفت و گفت
كه این قطعه هجو من و مدح اوست

(شهاب ترشیزی)

خر تو خر

این چه بساطی است، چه گشته مگر؟
مملكت از چیست شده محتضر؟!
موقع خدمت همه مانند خر
جمله اطباش، به گِل مانده در
به‌به از این مملكت خر تو خر
نیست به دزدی شما، در جهان
كیست كه خر كرده، شما را چنان؟
چیست كه خفتند، همه بی‌گمان؟
وه به شما، ای همه افتادگان!
به‌به از این مملكت خر تو خر
مادر بیچاره، فتاده علیل
دخترك اندر پی هر كج‌سبیل
پرستارانش ز وزیر و وكیل
جمله فتادند، به فكر آجیل
به‌به از این مملكت خر تو خر

(میرزاده عشقی)

ثبت‌نام
به ملاقات دوستش شخصی
رفت، اما نداده بود خبر

هر چه در زد كسی جواب نداد
شد از این قصه بس ملول و پكر

در دم از شدت غضب نوشت
به در منزل رفیقش، «خر»

روز بعدش بدید در بازار
گله و شكوه را گرفت از سر

دوستش عذرخواه گشت و بگفت
خود شدم زین قصه مستحضر

گفت: كس درب روی من نگشود
تو چه دانی كه بوده است آخر

گفت: گویا ز یادتان رفته است
كه نوشتید نام خود بر در

(قاسم رفقا)

كره الاغ كدخدا

كره الاغ خدا یورتمه می‌رفت تو كوچه‌ها
الاغه چرا یورتمه می‌ری؟

دارم می‌رم بار بیارم دیرم شده عجله دارم
الاغ خوب و نازنین، سر در هوا، سم در زمین

یالت بلند و پر مو، دمت مثال جارو
یه كمی به من سواری می‌دی؟

نه كه نمی‌دم.
چرا نمی‌دی؟

واسه اینكه من تمیزم، پیش همه عزیزم
اما تو چی؟

موی بلند، روی سیاه، ناخن دراز
واه واه واه…

(منوچهر احترامی)

مردی خرش را گم كرده بود، گرد شهر می‌گشت و شكر می‌گفت. گفتند شكر چرا می‌كنی گفت از بهر آن كه من بر خر ننشسته بودم وگرنه من نیز امروز چهارم روز بود كه گم شده بودمی.
(رساله دلگشا، عبید زاكانی)

ملا رفته بود الاغ بخرد. دهاتی‌ها اجتماع كرده بودند و بازار خرفروشی رواج كامل داشت. یك نفر شهری كه از آنجا عبور می‌كرد گفت: در اینجا جز دهاتی و خر چیزی پیدا نمی‌شود. ملا ناراحت شد و گفت: مگه تو دهاتی هستی؟ طرف گفت: خیر. ملا گفت: پس تو حتماً دومی‌اش هستی!
(ملا نصرالدین توفیق)

رحمت گرد چاقه‌ای می‌گه: اولین دفعه كه از تهران به مشهد رفتم، كمتر از یه ساعت تو راه بودم. وقتی در فرودگاه مشهد از هواپیما پیاده شدم به همراهم گفتم: اگه می‌دونستم راه آن‌قدر نزدیكه با الاغ خودم می‌آمدم.
(لطیفه‌ها و لبخندها، احمد شیشه‌گران)

2. كتاب «قصه ما به خر رسید» به كوشش «غلامعلی گرایی» و «زهراسادات حسینی»

كتاب قصه ما به <yoastmark class=

این كتاب به خر و خرپژوهی در شعر فارسی می‌پردازد. كتاب قصه ما به خر رسید شامل سه فصل است:

1. پیشینه خرپژوهی و خرنامه‌نویسی

2. خرپژوهی در اشعار طنزپردازان از قرن چهارم تا پایان مشروطه

3. خرپژوهی در اشعار شاعران معاصر و تشكیل حزب خران

پژوهشگران در فصل نخست، خر را به معنای واقعی كلمه برای ما می‌شكافند و موضوعات زیر را بررسی می‌كنند:

انواع خرهای اهلی، تغذیه خر، اقتصاد خر (دارو از پوست خر، گوشت خر، شیر خر، پنیر خر، قیمت خر و…)، خر یا الاغ قبرسی، خرهای قبرسی در ایران، مزارع پرورش خر در ایران، قوانین خنده‌دار خر، دانستنی‌های جالب درباره خرها، چرا نماد حزب جمهوری‌خواه و دموكرات آمریكا فیل و الاغ است؟، روابط اجتماعی خران، خر در زبان فارسی و مفاهیم كنایی و تمثیلی خر.

در ادامه گلچینی از دانستنی‌های جالب درباره خرها و مفاهیم كنایی و تمثیلی خر را می‌خوانید:

دانستنی‌ها

• آیا می‌دانستید خرها حافظه خیلی خوبی دارند؟ آن‌ها می‌توانند جایی كه بوده‌اند یا خری كه 25 سال پیش دیده‌اند را به یاد بیاورند.
• اگر خر فكر كند كاری خطرناك است، هرگز آن را انجام نمی‌دهند.
• در پژوهش‌های دانشمندان خر باهوش‌ترین حیوان خانگی است. حتی از سگ و گربه خیلی باهوش‌تر است. برخلاف باور رایج، خر، خر نیست، باهوش است.
• خر تنها یك بار كه از خانه صاحبش رفت صحرا و برگشت، راه را یاد می‌گیرد!
• خر هیچ‌گاه یك اشتباه را دوبار تكرار نمی‌كند!
• یك خر در شرایط بیابانی می‌تواند صدای پای یك خر دیگر را از فاصله 95 كیلومتری بشنود. شاید به خاطر گوش‌های بزرگ‌شان باشد.
• خرها اگر تنها بمانند به راحتی افسرده می‌شوند. به همین گله‌ای زندگی می‌نمایند. آن‌ها در غیاب سایر خرها به همراهان دیگری مثل بز و انسان نیاز دارند.
• به قول یكی از اساتید، گاو از خر خرتر است. چون گاو نان را با سفره پلاستیكی‌اش می‌خورد و می‌میرد، ولی خر نمی‌خورد!

مفاهیم كنایی و تمثیلی

• از خر افتادن؛ كنایه از مردن، از عالم رفتن.
• چو خر در گل ماندن؛ واماندن.
• خر خود را از پل گذرانیدن؛ با عدم اعتنا به خواهش و نفع دیگران به سود یا غرض خویش رسیدن.
• سرخر؛ مزاحم، یار ناموافق با دیگران.
• محشر خر؛ كنایه از شلوغی و درهم برهمی عظیم.
• نره خر؛ فحشی است كه به آدم قوی‌جثه و بی‌فكری دهند.
• از خر شیطان پیاده شو؛ از این كار خطرناك دست بكش.
• خر تو خر است؛ بی‌نظمی و هرج‌ومرجی تمام است.

در فصل دوم و سوم كتاب هم به حزب خران و نقش خر در شعر شاعران قرن چهارم تا مشروطه و معاصر پرداخته شده كه در این نوشته، ابتدا اندكی درباره حزب خران و سپس گلچینی از اشعار كتاب را می‌خوانید:

حزب خران
در شرایط زمانی عدم آزادی مطبوعات، حزب خران وسیله و دست‌آویزی بود تا حرف‌هایی را كه صریح و مستقیم نمی‌توان گفت، غیرصریح و غیرمستقیم و در پناه و زیر پوشش حزب خران بتوان گفت. این حزب توسط نشریه توفیق شكل گرفت و اولین اعضای این حزب، خركاكاتوفیق، كاكاتوفیق، گشنیزخانم و ممولی بودند. این حزب دارای شعار، نشریه، اساس‌نامه و سرود بود.

گلچینی از اشعار كتاب قصه ما به خر رسید:

عجب خری بود!

دل در پی عشق و دلبری بود
یارم به هوای دیگری بود
او رفت و دلم به عشق او ماند
بیچاره دلم؛ عجب خری بود!
(محمدرضا صادقی)

عروسی با خر و اسب و…

با اسب و خر و گاو عروسی كردن
با مار سیاه دیده‌بوسی كردن
بهتر كه برای لقمه‌ای نان، شب و روز
عادت بكنی به چاپلوسی كردن
(علیرضا رضایی)

نفایس‌النقایض!

به سراغ خر اگر می‌آیید
نرم و آهسته بیایید
مبادا كه تَرك بردارد
استخوان‌هاتان
از جفتك او!
(سعید سلیمان‌پور)

خریت

از بس كه خریت است در طبع بشر
خواهی كه نیوفتد نگاه تو به خر؟
كس گر به درت كوفت بر او در مگشای
ور آینه‌ای تو راست در آن منگر
(ابوالقاسم حالت)

سخن آخر:

ستاره بود بالا
شكوفه بود پایین
قصه خر تموم شد
قصه خر بود همین!

برگرفته از سایت دفتر طنز حوزه هنری