مقایسه كمدی از دیدگاه ابن سینا و ارسطو
نویسنده: مهدی صالحی
ابن سینا دانشمند و پزشك معروف ایرانی كه پایه گذار طب نوین در جهان است در فلسفه، حكمت و شعر نیز تبحر خاص داشت.
ایشان با مطالعه كتاب بوطیقای ارسطو و نگارش برداشت‌های خود در زمینه‌های مختلف مخصوصاً فن شاعری و تفاوت‌های شعر یونانی با شعر عربی و بیان دیدگاه‌های خود در این باره در كتاب شفای خود پرداخته است كه پایه گذار كتاب‌ها و آموزش فن شاعری به‌صورت علمی گردید.
در بخشی دیگر از این كتاب ایشان به بررسی كمدی و تراژدی بر اساس نوشته‌های ارسطو پرداخته است.
البته ایشان به‌جز این دو، ده نظریه دیگر شامل دیثرمبی (مانند تراژدی است با این تفاوت كه در آن نیاكان به طور كلی ستایش می‌شدند)، دراما (در بیان جدال‌ها، روایت جنگ‌ها و برنگیختن به جنگ و نیز در ذكر خشم و تنگ حوصلگی كاربرد داشت كه درباره افرادی خاص سروده می‌شد)، ساطوری (نوعی از وزن شعر است كه موسیقی دانان آن را ایجاد كرده بودند) ، ایامبو (همانند دراماست با این تفاوت كه در آن از مثلهای رایج و سخنان مشهور استفاده می‌شود)، أنثیی (به معنی گزیده است و در وصف جنگ‌ها با زبانی طرب انگیز و فرح بخش است)، دیقرا (نوعی شعر است كه بدكاران را از سرانجام و مجازات كارشان بیم می‌دادند)، فیوموتا (در این سبك از شعرهایی پست و نوشته‌هایی از این دست سخن می‌گفتند)، افیقی ریطوریقی ( اشعاری كه موضوع آن سیاست، قوانین و اخبار است)، ایفحاباساردس (امپدوكلس آن را ایجاد كرد و در آن درباره علوم طبیعی و چیزهای دیگر سخن گفت) و اوتوستقی (معادل آكوستیك، اپوستوری است. در آموزش موسیقی كاربرد داشته است) را نیز ارائه داده است كه این نظریات با نظریه‌های فارابی كه وی نیز همین تقسیم بندی‌ها را از كتاب بوطیقا داشته اند یكی است.
البته پیش‌تر ابو بشر متّی كه این كتاب را به عربی ترجمه كرده بود مطالب ارسطو را به هشت قسمت حماسه، تراژدی، كمدی، دیثورمبی، نومی، دراماتا، ترانه‌های فالیك و نمایش‌های روایی تقسیم نموده كه دقیقا همان تقسیم بندی‌های ارسطو است.
در ادامه به نظریه ابوعلی سینا و ارسطو در خصوص فن شعر طنز و كمدی و مقایسه این دو كه در كتاب‌های شفا و بوطیقا آورده‌اند می‌پردازیم.
مقایسه كمدی از دیدگاه ابن سینا و ارسطو
بخشی از كتاب فن شعر یا همان بوطیقای ارسطو به كمدی پرداخته است. البته این بخش به اندازه تراژدی كامل نیست كه می‌تواند به دلیل عدم مقبولیت كمدی و طنز در برهه‌ای از زمان به دلیل وجود رفتارهای زشت و زننده در برخی از كمدی‌های آن دوره بوده كه حتی زنان نیز از حضور در آنها اجتناب می‌كردند.
ولی به مرور زمان رو به بهبودی نهاد و یا یكی بودن اكثر مطالب بیان شده در تراژدی با كمدی باشد به همین دلیل ابن سینا هم به این موضوع به صورت مختصر پرداخته است.
از منظر ارسطو و ابن سینا هر نمایش و شعر دارای سه بخش آغاز ،میانه و انجام یا نتیجه است كه این قانون برای كمدی و تراژدی یكسان است.
ارسطو در تعریف تراژدی می‌گوید: «تراژدی دارای وزنی دل انگیز و با طراوت است كه در مدح شخص یا ملتی معین سروده می‌شود و كمدی را اینگونه تعریف می‌كند كه در این نوع از نمایش از شرارت‌ها و پستی‌ها سخن می‌گویند و هجوها نیز در این قالب قرار می‌گیرد كه ابو علی سینا نیز با این تعاریف موافق است.»
كمدی از دیدگاه ارسطو از یك نیروی انتقادی برخوردار است و به موضوعی نیاز دارد كه بتوان این نیروی خنده را بر آن وارد كرد كه هر نمایش كمدی شامل هفت بخش است.
این هفت بخش شامل موارد زیر هستند:
1- پیش درآمد كه همان پی ریزی طرحی عجیب برای رسیدن به هدف توسط قهرمان داستان است
2- پارادوس یا همسرایان نمایش كه اشعار و سرودهایی را برای تماشاچیان می‌خوانند
3- آگون این واژه به معنی مناظره و جدل است بین شخصیت اصلی و مخالفان
4- پاراباسی كه بخشی از سرود همسرایان است كه كاركرد آن جدا كردن قسمت ابتدایی از وقایع اصلی است كه معمولاً با اشعاری طنز همراه است
5- اپیزود ، جریان اصلی نمایش است كه اغلب كمدی‌های یونانی در سه اپیزود آغاز، میانه و نتیجه نمایش داده می‌شدند
6- استاسیمون كه همان سرود خوانی میان هر اپیزود است تا صحنه برای اپیزود بعدی چیده شود
7- اگزودوس ، آخرین بخش نمایش است و همسرایان آخرین سرود را می‌خوانند و صحنه را ترك می‌كنند.
ابن سینا كمدی را هم سنگ و برابر شعر هجو در فرهنگ شعر عربی می‌داند.
او در تعریف كمدی می‌گوید: در كمدی از بدی‌ها و خوبی‌های پست یاد می‌كردند و هجو را نیز در همین قالب می‌سرودند و بسا برای ذكر زشتی‌هایی كه بین انسان‌ها و حیوانات مشترك است نغمه‌هایی به آن می‌افزودند.
در كمدی محاكاتی (حالات رفتاری) را می‌خواهند كه سخت وهن آور است، نه اینكه هر گونه بدی را از آن بخواهند بلكه شری كه زشت باشد و قصد استهزاء و خوار كردن داشته باشند بی آنكه خشمی‌قرین با آن باشد یا آزاری بدنی به شخص منظور برسد.
كه دارای سه صفت است:
1- زشتی كه استهزاء كننده چهره‌اش را از حالت طبیعی به زشتی تغییر می‌دهد.
2- تیره روزی، در این قسمت انسان می‌خواهد اندوه خویش را آشكار كند. اندوه ناشی از این باور كه در حق او ظلم شده است و به او زیان‌‌هایی وارد آمده به دنبال این اندوه در چهره فرد تیره روز حالتی پیش می‌آید كه فرد استهزاء كننده به آن نیاز دارد
3- بی غمی یعنی آنچه كه در چهره فرد خشمگین نیست بلكه در عمق جان او غم و آزردگی با هم جمع است اما روان فرد استهزاء كننده آسوده و شادمان است.
با مقایسه این دو دیدگاه در می‌یابیم كه ارسطو كمدی را نوع نمایش مفرح می‌داند كه طی آن زشتی رفتار و اعمال با شادی نمایش داده می‌شود و آن را با هزل و هجو متفاوت می‌داند اما ابن سینا بر خلاف دیدگاه ارسطو كمدی را مشابه هزل و هجو در فرهنگ عربی می‌داند و آن را بیانگر زشتی‌ها مشترك انسان و حیوان می‌شمارد.
آنچه ابن سینا درباره كمدی بیان می‌كند از پایه و بنیان در تعریف كمدی راهی متفاوت با ارسطو پیموده و آن را نه هنر نمایشی بلكه وسیله ای برای حذف افراد به وسیله هجو و هزل می‌داند.
منابع :
كتاب ارسطو و فن شعر – عبدالحسین زرین كوب
چالش‌های دو ژانر تراژدی و كمدی از نظر ابن سینا در مواجهه با بوطیقای ارسطو
منبع سایت دفتر طنز حوزه هنری
