یادداشتی از سید عمادالدین قرشی
بررسی كارنامه هنری و مدیریتی حسن توفیق، به عنوان یك كاریكاتوریست و صاحب امتیاز روزنامه، حاوی نكات پنهان بسیاری است كه شاید همواره در میان خلاقیتها و نوآوریهایش مغفول مانده باشد. بدین جهت بد نیست برای روشنتر شدن دامنه فعالیتهای گستردهاش، به اختصار به مرور برخی نكات بپردازیم.
برای حسن توفیق میتوان سه دوره كاری را در نظر گرفت. دوره نخست كاری حسن توفیق در تحریریه در خلال سال های 1322-1332 است. اردیبهشت 1322، نخستین طرح جلدش كه متاثر از كاریكاتوری از عصر قاجار در مطبوعه «كشكول» بود، با امضای «ح.توفیق» منتشر و در 18سالگی آرام آرام به جمع بزرگان هیئت تصویریه اضافه می شود.
در این دهه طرح جلدهای توفیق از تنوع بالایی برخوردار است و آثار كاریكاتوری متنوعی از داوری، تجارتچی، دولو، خطیبی، ماهر، یاسری، خرسندی، جاهد، معدنچی، میربابایی، محصص، نعمت اللهی، نیكزاد و سایرین روی جلد توفیق دیده میشود اما به فاصله اندكی از ورود حسن توفیق، محور اصلی كاریكاتورهای جلد، آثار حسن توفیق است. از خاطر نبریم كه دوره دوم توفیق به مدیریت محمدعلی توفیق، از پیچیدهترین دورههای تاریخ مطبوعات فارسی به شمار میرود. از یك سو با آزادی مقطعی مطبوعات روبهرو هستیم و از دیگر سو توفیق بارها و بارها به محاق سانسور و توقیف میرود و گاه با اسامی متفاوتی همچون «یزدان»، «بهرام»، «زندگی»، «مستحكم»، «دنیای امروز» و حتی «بابا آدم» منتشر میشود.
طرح جلدهای حسن توفیق بر صفحه نخست این جراید، اصالت توفیقی بودن آنها را امروز تایید میكند. او در این دهه، با سردبیرانی همچون ابوالقاسم حالت، پرویز خطیبی، محمدامین محمدی، حسین فرزام بهبودی و برادرش حسین توفیق همكاری موثری داشت. سرلوحه زیر نشانه نوشته مطبوعه در این دوره «بسی رنج بردم در این سال سی/ كه بیرون كنم وارث دارسی!» است كه نشان از خط مشی سیاسی و فكری تحریریه و تصویریهاش دارد.
از مرداد 1326، نشانه تصویری و پرچم حزب خران (دوره اول) را خلق میكند. در مواردی با اسم مستعار تصویری «عمل حسن سه عباسی» (ارجاعی به شوخی با فضای مینیاتورهای رضا عباسی) حتی با خودش مطایبه میكند. در تحریریه نیز با اسامی متنوع «میرزا قشم شم»، «شرمسار» و «خشن» متن طنز و فكاهی مینویسد. هوشمندانه كاراكتر «ملت» را خیلی زودتر از شخصیت «كاكاتوفیق» به مخاطبان معرفی میكند و حضورش را در اكثر جلدهای توفیق در این دوره نشان میدهد. با كشیدن كاریكاتورهای اصلی در تولید اولین كتاب جیبی توفیق (فروردین 1329) مشاركت مستقیم دارد. برگزاری اولین دوره كلاسهای آموزشی كاریكاتور در ایران و سازماندهی كردن تیم كاریكاتور توفیق از دیگر خلاقیتهای اوست.
از اوایل دهه 30، نمونه آگهیهای كلاس تعلیم كاریكاتورش به طور مرتب در توفیق و سایر نشریات منتشر و به مرور با جذب و آموزش نیروهای جوان و مستعد، سبب تضمین شكوفایی آتلیه كاریكاتور توفیق در دوره سوم شد. همكاریاش با سایر نشریات طنز، از جمله مجله «ماه» (به امتیاز اسداله شهریاری) نشان از پركاری مضاعف او در این دوره دارد. دوره دوم كاری حسن توفیق، از اسفند 1336 لغایت تیر 1350، مقارن با صاحب امتیازی او و همكاری با برادرانش (حسین و عباس) در هدایت سُكان روزنامه و بازگشت اعتبار آن از «فكاهی» به «توفیق» با سرلوحه «توفیق روزنامه ای است ملی و مستقل كه به هیچ حزب و دسته و جمعیتی بستگی ندارد بجز حزب خران» است. احیای دوباره حزب خران، آزادی بیان در اداره جلسات، تفكیك ساختمان تحریریه و چاپخانه (شاه آباد، باغ سپهسالار) از آتلیه تصویری (چهارراه استامبول)، ورود دهها نویسنده و طراح جوان و خوش آتیه، برندسازی برای توفیق با خلق شخصیتهای كاكاتوفیق، گشنیزخانم، ممولی، كُری و...، در كنار انتشار منظم ماهنامه، سالنامه، كتاب جیبی، آلبوم توفیق، توفیق هوایی (اشتراك خارج از ایران)، كارت پستال و لوازم جانبی (از جمله عینك مخصوص برای دیدن كاریكاتور سه بُعدی، ضمیمه بند تنبان در شماره ویژه اسفند 1338، صدور كارت حزب خران، تمبر كاكا و...) و برگزاری مسابقات كاریكاتور در طول سال و نیز نمونه تبلیغات كاریكاتوری كه با ایدههای او در این دوره منتشر میشود در عین مقبولیت عوام، مورد تشویق منتقدان و خواص نیز هست.
مكاتبات بسیاری از رجال عرصه فرهنگ، ادب، هنر، ورزش و علم شاهد این مدعا است. انتشار كمیك مصور دنبالهدار قصههای كاكاتوفیق در توفیق، به مثابه داستانهای پاورقی اولین بار در سال 1337 توسط او منتشر میشود. بسیاری از جلدهای این دوره، به خاطر پیشبینیهای وقایع سیاسی روز به چاپ دوم و سوم رسیدهاست كه به جرئت اكثرشان طرحهای او هستند. حسن توفیق در این دوره كاری، از مطبوعهاش یك شهرفرنگ تمام عیار جهانی خلق میكند كه به مجلاتی همچون پانچ (انگلستان)، مَد (آمریكا)، شارلی ابدو (فرانسه)، آق بابا (تركیه) و... پهلو به پهلو میزند و به مراتب از آنها سَرتر است.
اما دوره سوم كاری حسن توفیق، از تیرماه 1350 به بعد آغاز میشود. دورهای كه روزنامه به شكلی ناجوانمردانه و خلاف قانون مطبوعات و با فشار حاكمیت توقیف میشود و توفیق كه قلمش طرفداران بیشماری دارد، آن را بر زمین گذاشته و این بار با برداشتن خودنویس در مقام یك وكیل، با مكاتبات با سایر نشریات، درج آگهی و اعلان، تولید توفیق شفاهی و جمع آوری اسناد و مدارك مستدل و كم نظیر از شهربانی و وزارت اطلاعات، در پی اعاده حیثیت از جریدهاش برمیآید. به اقرار شفاهی و مكتوب بسیاری از رجال عصر پهلوی، توفیق هرگز قلمش را نفروخت، بلكه بارها و بارها مچ توقیف كنندگانش را گرفت و رندانه و كنایهآمیز رسوایشان كرد. شراكت با حضرت ابوالفضل(ع) به جای امیرعباس نمونهای از این موارد است. تاریخ مطبوعات معاصر ایران وجود این «گنجینه پژوهشی و خزانه تحقیق» یعنی «مطبوعه توفیق» را مدیون و مرهون خدمات شبانه روزی و مخلصانه این خاندان و بزرگ ایشان «حسن توفیق» است. عمر و سلامتش دراز باد.
منبع: دفتر طنز حوزه هنری انقلاب اسلامی