«خندمین تر افسانه» كتابی است پژوهشی كه در آن دكتر اسماعیل امینی به جلوه های طنز در آثار مولانا در مثنوی معنوی پرداخته است.
ادیبان و ادب دوستان بیشتر اسماعیل امینی را با شعر آن هم با شعر طنز و نگارش آثار پژوهشی در حوزه طنز می‌شناسند. امینی از شاعران توانایی است كه در به كارگیری واژه از جسارت ویژه ای چه در شعر و چه در سخنوری برخوردار است. امینی آثار پژوهشی زیادی از جمله طنز در شعر سعدی (كتاب لبخند سعدی)، طنز در اشعار مولانا (كتاب خندمین تر افسانه) و طنز در شعر سید حسن حسینی ( كتاب فستیوال خنجر) و… را تا كنون به رشته تحریر در آورده است. در این گزارش به كتاب «خندمین تر افسانه» می پردازیم كه پژوهشی است بر جلوه های طنز در آثار مولانا.
این كتاب در شش فصل با عنوان های: مروری بر ملاحظات نظری، نگاهی به كتاب تلخند، طنز و اهداف عالی آن در مثنوی، روش طبقه بندی طنز و شوخ طبعی در مثنوی، فشرده حكایت ها و تمثیل های طنزآمیز و شوخ طبعانه مثنوی و طبقه بندی حكایت های طنزآمیز مثنوی بر اساس اهداف مورد تهاجم نوشته شده و به ارزیابی طنز و جلوه های آن در مثنوی معنوی می پردازد.
امینی در پیشگفتار ابتدای این كتاب آورده است: «هم دل باختگی به مولانا و اندیشه‌ها و آثار او و هم سحر بیان خاص مولانا در مثنوی معنوی انگیزه اصلی این پنجه‌افكنی نابرابر و دل به دریا زدن بی‌پروا بود. آشنایی با طنز و تجربه‌هایی كه از طنزنویسی طی سالیان كسب كرده بودم مرا چون آن نحوی مغرور اعتماد‌به‌نفس می‌بخشید و از بیم موج و بضاعت اندك غافل می‌كرد.
تصورم این بود كه دل‌نشینی طنز، همراه با شیوایی حكایات مثنوی، این جست‌‌وجو و دشواری‌هایش را چندان حلاوت خواهد بخشید كه با سرعت راه به مقصود خواهم برد. اما آن‌گاه كه چند گامی از ساحل این دریا دور شدم، سیلاب و امواج اندیشه و هنر و بیان مولانا رخ‌نمون شد و بی‌كرانگی و بی‌سویی چهره كرد. شوق كنكاش و آموختن و كشف زیبایی‌های ناشناخته بر شتابِ زمان و بیم دستخوشِ گرداب شدن چیره شد و اگر نبود دستگیری و راهنمونی استادان و آموختگان این راه، چشم‌نوازی و دلربایی مناظر و مرایای این بحر مانع دستیابی به مقصود می‌شد.»
فصل اول این اثر مروری است بر ملاحظات نظری درباره طنز و شوخ‌طبعی و شاخه‌های آن، كه دو گونه طبقه‌بندیِ معطوف به چرایی و چگونگی انواع طنز را بررسی می‌كند و به ارزیابی تعریف‌ها و روش‌های طبقه‌بندی گونه‌های طنز می‌پردازد. در بخش طبقه بندی شاخه های شوخ طبعی همچنین به معرفی هزل ، هجو، فكاهه و طنز پرداخته شده و تعریف صاحب نظران نامداری را در توضیح این طبقه بندی به معرفی این بخش افزوده است. در آغاز فصل اول همچنین پاراگرافی از مقاله ای به قلم شمس آورده است كه در آن به تعریف مطایبه و شادی پرداخته و در ادامه خواهیم خواند:
« شادی، همچو آب لطیف و صاف، به هرجا می‌رسد. در حال، شكوفه‌عجبی می‌روید و من الماء كل شیء حی. آن آبی كه آب از او روید و از او زنده شود و شیرین شود و صاف شود غم، همچو سیلاب سیاه، به هر جا كه رسد، شكوفه را پژمرده كند و آن شكوفه، كه قصد پیدا شدن دارد، نهلد كه پیدا شود.»
در فصل دوم، كتاب تلخند (بررسی طنز در داستان‌های مثنوی) از مهدی برهانی، به عنوان نمونه ای از مطالعات پیشین در موضوع كتب، نقد و بررسی می شود.
فصل سوم، با عنوان «طنز و اهداف عالی آن در مثنوی»، بحثی است درباره حكایت‌های بی پروا، هزل‌آمیز و گاه شنیع و مستهجن در مثنوی كه با مروری بر نقش طنز در آثار صوفیانه آغاز می شود و درنهایت به چگونگی هم‌نشینی گونه‌های هزل‌آمیز و ركیك شوخ‌طبعی با مباحث كلامی و الهیات و معارف دینی در مثنوی می پردازد. در این فصل نیز نقل قول هایی از ادیبان بزرگی چون بهاالدین خرمشاهی،سارتر، رشیق قیروانی ،دكتر ذبیح الله صفاداوری، دكتر زرین كوب، دكتر حلبی ،جاحظ بصری و … بیان شده كه در ادامه به بخشی از نظر سارتر، نویسنده و فیلسوف فرانسوی درباره تفاوت و مرز بین طنز و هجو می پردازیم:
«طنز با نیشخندی عنادی و استهزاآمیز، كه آمیخته به ابهامی از جنبه‌های مضحك و غیر عادی زندگی است، پای از جاده شرم و تملك نفس بیرون نمی نهد و همین نكته مرز امتیاز طنز از هزل و هجو است. از همین روست كه در شعر و ادب كلاسیك طنز با هزل و هجو سر مویی فاصله ندارد.»
در فصل چهارم نیز روش طبقه‌بندی طنز و شوخ‌طبعی در مثنوی و اختصاصات آن مطرح می شود.
فصل پنجم، خلاصه‌ای از حكایت‌های طنزآمیز مثنوی را به ترتیب دفترها و شماره ابیات دربر دارد و در پایان هر حكایت به شگردهای مطایبه در آن حكایت اشاره‌ای آمده است و در برخی از آن‌ها نقاط پیوند حكایت‌های طنزآمیز با بستر اصلی اندیشه و ساختار حاكم بر مثنوی باز نمایانده شده و چگونگی تلفیق میان صورتِ گاه به‌شدت نازل و مبتذل با معانی بلند و ارجمند مطرح شده است. 77 داستان مثنوی كه با درون مایه طنز همراه بوده و بیانی نزدیك تر به طنز داشته است در این فصل گنجانده شده است.
فصل ششم به طبقه بندی حكایت‌های طنز مثنوی بر اساس اهداف مورد تهاجم اختصاص یافته است. در این فصل، چهار گروه اصلی به عنوان اهداف مورد تهاجم در حكایت‌های طنزآمیز و شوخ‌طبعانه مثنوی مطرح شده‌اند كه عبارت‌اند از: مسائل جنسی و قبایح افعال و اسافل اعضا، باورهای مذهبی ظاهربینان؛ روش استدلال و مباحثه اهل فلسفه و منطق و خصلت‌های نكوهیده انسان. درفصل ششم همچنین به اهداف طنز و تقسیمات ان از منظر دكتر شادروی منش اشاره شده و توضیحاتی درباره این تقسیم بندی شده است.
لازم به ذكر است كتاب «خندمین تر افسانه» با شمارگان 2200 نسخه در 135 صفحه توسط انتشارات سوره مهر منتشرشده است.
پایگاه خبری سوره مهر
