علی‌اكبر دهخدا

«دهخدا ادیب، لغت‌شناس، سیاست‌مدار و شاعر ایرانی است. همزمان با آغاز مشروطیت، دهخدا با همكاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر كرد. مقالات طنز آمیز دهخدا به خاطر آنكه به زبان مردم كوچه و بازار نوشته شده و به خدمت همان مردم در آمده بود و دردها و نیازهای آنان را باز می گفت در قلب مردم نفوذ بسیار كرده بود و خوانندگان بسیار داشت.»

***

علی اكبر دهخدا

علی اكبر دهخدا در سال 1257 در تهران متولد شد. پدرش «خانباباخان» كه از ملاكان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت دهخدا از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. علی اكبر دهخدا تحصیلات قدیمی را نزد «شیخ غلامحسین بروجردی» آموخت. بعدها به مدرسه علوم سیاسی رفت. پس از پایان تحصیل به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. علامه دهخدا در سال 1281 با «معاون الدوله غفاری» كه به وزیر مختاری ایران در كشورهای بالكان منصوب شده بود به اروپا رفت و حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین اقامت داشت.



فعالیتهای دهخدا:

همزمان با آغاز مشروطیت، دهخدا با همكاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه معروف صور اسرافیل را منتشر كرد كه از جراید بنام و مهم صدر مشروطیت بود. جذاب ترین قسمت این روزنامه یك ستون طنز بود كه تحت عنوان «چرند و پرند» به قلم علامه دهخدا و با امضای «دخو» نوشته می شد. سبك نگارش این ستون در ادب فارسی بی سابقه بود و مكتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری و نثر معاصر فارسی پدید آورد.



دهخدا با شجاعت و جسارت تمام همه مفاسد اجتماعی و سیاسی آن روزگار را با روش طنز در آن مقالات منتشر می كرد. علی اكبر دهخدا یكی از بنیانگذاران طنز ایران است. مقالات او آتش در جان مستبدان و درباریان می انداخت.



نمونه ای از طنز دهخدا، این بزرگ مرد سیاست و فرهنگ ایران را می خوانیم:

گفت: نخور! عسل و خربزه با هم نمی سازند، و خورد. یك ساعت دیگر، طرف را دید مثل مار به خودش می پیچید. گفت: نخور! این دو با هم نمی سازند. گفت: حالا كه این دو با هم ساخته اند كه من را از میان بردارند.



مقالات طنز آمیز دهخدا به خاطر آنكه به زبان مردم كوچه و بازار نوشته شده و به خدمت همان مردم در آمده بود و دردها و نیازهای آنان را باز می گفت در قلب مردم نفوذ بسیار كرده بود و خوانندگان بسیار داشت. صور اسرافیل مهمترین روزنامه دوره اول مشروطیت در ایران بود.



پس از درگذشت «مظفرالدین شاه» و به روی كار آمدن«محمد علی میرزا» و مخالفت وی با مشروطیت و آزادیخواهان به دستور وی مجلس به توپ بسته شد و جمعی از آزادیخواهان تبعید و دستگیر شدند و دهخدا كه جز گروه آزادیخواهان بود به پاریس تبعید شد. علامه دهخدا در آنجا و سپس در سوئیس به انتشار مجدد روزنامه صوراسرافیل دست زد. هر نسخه آن به گوشه ای از دنیا می رفت و مركز نشر صوراسرافیل، به مركز مراجعات ایرانیان مشروطه طلب تبدیل شده بود.



پس از تبعید محمد علی میرزا، علی اكبر دهخدا به استدعای مشروطه طلبان به ایران آمد و به عنوان نماینده به مجلس شورای ملی راه یافت. در دوران جنگ جهانی اول، دهخدا در یكی از روستاهای چهارمحال بختیاری ایران سكونت داشت و پس از پایان جنگ به تهران بازگشت و از امور سیاسی كناره گرفت و به كارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر پر ثمر خویش، به مطالعه و پژوهشهای خود ادامه داد.



مسئولیت ها و مقام های علی اكبر دهخدا

• كار در وزارت امور خارجه

• انتشار روزنامه صور اسرافیل و سروش

• نماینده مجلس شورای ملی

• رئیس دفتر وزارت معارف

• رئیس تفتیش وزارت عدلیه

• رئیس مدرسه علوم سیاسی

• رئیس مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران



آثار دهخدا

(یكی از ویژگیهای شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست)



♦ امثال و حكم از آثار دهخدا است كه در چهار جلد شامل امثال فارسی است و در كنار آنها اصلاحات و كنایات و موضوعات فراوانی را نیز نقل كرده است.



♦ از آثار دهخدا می توان به ترجمه عظمت و انحطاط رومیان اشاره كرد كه تألیف منتسكیو است و تاكنون به چاپ نرسیده است.



♦ ترجمه روح القوانین اثر منتسكیو از دیگر آثار دهخدا است.



♦ فرهنگ فرانسه به فارسی كه شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی است و مرحوم دهخدا معادلهای دقیق آنها را به دست داده است و این كتاب نیز تاكنون به طبع نرسیده است.



♦ شرح حال ابوریحان بیرونی نیز از آثار دهخدا است كه همزمان با سالگرد تولد بیرونی تالیف شده و به چاپ رسیده است.


♦ حاشیه بر دیوان ناصر خسرو كه دهخدا در تصحیح اشعار و توضیح بعضی نكات مطالبی بر این دیوان افزوده است.



♦ تصحیحاتی در دیوان سید حسن غزنوی نیز از دیگر آثار دهخدا است كه چاپ شده است.



♦ دهخدا تصحیحاتی بر دیوانهای حافظ، منوچهری، فرخی، مسعود سعد، سوزنی دارد.



♦ چرند و پرند كه مجموعه مقالات انتقادی دهخداست و در صوراسرافیل چاپ شده است.



♦ دیوان اشعار كه حاوی اشعار گوناگون دهخدا است.



♦ لغت نامه دهخدا كه مفصل ترین كتاب لغت در زبان فارسی است و علاوه بر آن اعلام نیز با شرح و تفصیل در این كتاب آمده است. دهخدا برای تالیف این كتاب نزدیك چهل سال وقت صرف كرده و نزدیك صد نفر با وی همكاری داشته اند.



اشعار دهخدا

(دهخدا اشعارش را در قالبهای معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است)



اشعار دهخدا را می توان به سه دسته تقسیم كرد:

1. نخست اشعاری كه به سبك متقدمان سروده، بعضی از این سروده های دهخدا دارای چنان استحكامی است كه تشخیص آنها از گفته های پیشینیان دشوار است.



2. دومین دسته از اشعار دهخدا، اشعاری هستند كه در آنها تجدد ادبی به كار رفته است. مسمط "یاد آر ز شمع مرده یار آر" از بهترین اشعار جدید فارسی به شمار می آید.



3. سومین نوع اشعار دهخدا، اشعار فكاهی است كه به زبان عامیانه سروده شده است.

دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطیت است كه جهان بینی و جهان نگری روشنی دارد. هرگز دچار احساسات نمی شود و شعار نمی دهد. علی اكبر دهخدا اشعارش را در قالبهای معهود مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است.



مضامین اشعار دهخدا:

مضامین شعر دهخدا وطن پرستی، دادخواهی، رسوا كردن ظالمان و حاكمان نالایق و مبارزه با ریاكاری و دورویی است. یكی از ویژگیهای شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست كه با تحلیل قوی و سرشارش همراه می شود.



سبك دهخدا

دهخدا در ادبیات عهد انقلاب مشروطه مقامی ارجمند دارد، علامه دهخدا باهوشترین و دقیق ترین طنزنویس این عهد است. دهخدا با نثر ویژه ای كه در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل به كار برد نمونه ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع كرد. علی اكبر دهخدا هر حادثه ای را دستاویز قرار می داد تا به استبداد بتازد.

نكته مهم در مقالات و شعر طنز دهخدا عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده پا است. دهخدا با نمایاندن جهات تاریك زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی كرد. علامه دهخدا به بطالت و تنبلی و بی شعوری می تاخت. مقالات طنزآمیز او با امضای "دخو" انتشار یافت.



رحلت علامه علی اكبر دهخدا:


سرانجام علامه دهخدا در ساعت شش و ربع بعد از ظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه 1334 هجری شمسی در خانه مسكونی خویش به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم به شهر ری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید.