الهام باقری، مدرس دانشكده خبر گفت: عبید سرسلسله شخصیت‌سازی است،مثلا سلطان محمود تا زمان عبید شخصیت سالم، عارف و یك مسلمان موجه بود كه مردم او را به عنوان یك پادشاه عادل می‌شناختند؛ اما عبید كاری با او می‌كند كه تمام این تصویر مقدس می‌ریزد.
به گزارش خبرگزاری كتاب ایران (ایبنا)، دهمین جلسه از سلسله درس‌گفتارهایی درباره عبید زاكانی با عنوان شگردهای طنزپردازی در آثار عبید زاكانی و كاركردهای ارتباطاتی آن و با سخنرانی الهام باقری، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشكده خبر، عصر روز چهارشنبه(15 اسفندماه) در مركز فرهنگی شهر كتاب برگزار شد.
طنز یك فضای ارتباطی است
الهام باقری صحبت‌های خود را با خواندن یكی از حكایت‌های عبید زاكانی شروع كرد و گفت: طنز تاثیرگذارترین، ماندگارترین، كاربردی‌ترین و رسانه‌ای‌ترین اثر حوزه زبان است. طنز معمولاً در گفتار پایانی فرد طناز شكل می‌گیرد، گفتاری كه در حوزه ارتباطات برای خود یك گفتمان ایجاد می‌كند.
اصلاً طنز یك فضای ارتباطی است و اگر ارتباطات وجود نداشته باشد، طنز هم وجود ندارد.
ویژگی طنز این است كه مثلا حكایتی كه 700 سال پیش گفته شده، هنوز تكرار می‌شود و باز هم لبخند به لب مخاطب می‌آورد.
وی در ادامه درباره طنز گفت: تعاریف فراوانی از طنز شده و ویژگی‌های فراوانی برای آن برشمرده شده است، اما یك‌سری ویژگی‌ها در این تعاریف مشترك است؛ یكی اینكه طنز دو وجهی است و ظاهری دارد كه ما را می‌خنداند، ولی در درون خودش باطنی دارد كه تلخ است و درد ایجاد می‌كند.
او ادامه داد: یكی دیگر از ویژگی‌های طنز چندلایه بودن آن است؛ یعنی در ظاهر امر یك حرف و در درون خود در چند لایه حرف‌های دیگری دارد.
تلفیق شیرینی و تلخی در هم، از دیگر ویژگی هایی است كه در طنز اتفاق می‌افتد.
طنز منتقد
همچنین طنز منتقد است و یكی از ابزارهای نقد اجتماعی، سیاسی، فلسفی و… است.
ویژگی دیگر طنز آموزنده بودن آن است، یعنی طنز برای تخریب نیامده، بلكه برای اصلاح و ساختن آمده است و اغلب هم عفیف است؛ یعنی خشونت كلام ندارد و ركیك صحبت نمی‌كند، كه همین ویژگی باعث تمایز طنز، هزل و هجو می‌شود.
این مدرس دانشكده خبر ضمن اشاره به ویژگی‌های طنز در حوزه ارتباطات، یكی از این ویژگی‌ها را تاثیرگذاری طنز خواند و اضافه كرد: در جریان انتقال پیام در ارتباطات، سه عنصر فرستنده، پیام و گیرنده لازم است.
اگر فرستنده و گیرنده را كامل و بدون پارازیت فرض كنیم، فقط 7 درصد پیام در كلام است؛ 37% در صدا و لحن و 55 درصد آن در زبان بدن است؛ یعنی اگر زبان بدن و صدا را بگیریم، تقریباً 7 درصد پیام منتقل می‌شود.
هوشمندی عبید در استفاده از ابزارهای طنز
او ادامه داد: اگر با این فرض به عبید نگاه كنیم، می‌بینیم كه از او تنها چیزی كه مانده، واژه، جمله و متن است؛ یعنی فقط همان 7 درصد كلام را داریم؛ اما چه می‌شود كه یك شاعر یا نویسنده توانسته از 700 سال پیش، در گذر زمان به قرن 21 برسد و در جمعی از ما خوانده شود و تاثیر بگذارد.
می‌توان گفت چون یكی از ویژگی‌های طنز این است كه بر گستره مخاطبان تاثیر می‌گذارد؛ هوشمندی عبید این است كه از این ابزار استفاده كرده و به واسطه ما، از آن هفت درصد به 90 درصد رسیده است؛ كه نشان می‌دهد عبید از ابزار درست استفاده كرده است.
باقری در بخش دیگری از سخنان خود گفت: متاسفانه در ایران تقریباً نظریه‌پرداز طنز نداریم، اما تولید طنز فراوان داریم؛ چنان‌كه اگر بخواهیم تاریخ طنز ایران را بنویسیم، اصلا نمی‌توانیم بگوییم از كجا شروع می‌شود.
طنز فردوسی
حقیقت این است كه ما از خیام گرفته تا معاصر، طنزپردازان زیادی داریم كه عبید فقط یكی از آنان است؛ حتی فردوسی هم كه زبانش رسمی و حماسی است، هم طنز دارد.
وی ضمن بیان اینكه عبید ابزار طنز را خوب شناخته و توانسته از آن در حوزه ارتباطات استفاده كند، اضافه كرد: متنی كه ماندگاری پیدا می‌كند و تكرار می‌شود، به‌گونه‌ای همان ارتباطات است؛ یعنی رسالت رسانه‌ای دارد و برای عبید زاكانی این رسالت در هشتصد سال همچنان مانده است.
مدرس دانشكده خبر در بخش دیگری از سخنان خود اظهار كرد: عبید زاكانی شخصیت‌های واقعی تاریخی هم‌زمان خود را به طنز وارد كرده و برای آن‌ها هجو، هزل و طنز گفته است، كه كار بسیار عجیبی است و هر كسی جرئت این كار را نداشته است؛ حتی حافظ هم در این موضوع حرف خود را پنهان زده است؛ ولی عبید راحت حرف خود را می‌زند؛ خیلی راحت اسم آدم‌ها و شخصیت‌های مهم را آورده و به همه آن‌ها نقد داشته است.
طنز عبید ماندگار و رسانه‌ای است
باقری ماندگاری را از ویژگی‌های دیگر طنز عبید خواند و افزود: متن عبید ماندگار و رسانه‌ای است؛ یعنی من و شما با تكرار متن او، یك رسانه می‌شویم و در واقع ما هم عبید هستیم و كاری كرده‌ایم كه در گذر تاریخ، با هر بار پژوهش در حوزه عبید و گفتن درباره او، وی را وارد حوزه ارتباطات می‌كنیم.
او ادامه داد: از طرفی خود عبید هم آنقدر هوشمند بوده، كه برای ماندگار شدن فقط از طنز استفاده نكرده است؛ بلكه چند ابزار كنار هم چیده است.
ابتدا اینكه عبید داستان‌گو است؛ كه خود داستان ارتباطات ایجاد می‌كند.
شعر توانمند است
دوم اینكه او از شعر استفاده كرده كه به اعتقاد بسیاری از بزرگان تاثیرگذارترین بخش كلام است؛ خود شعر توانمند است و رسالت رسانه‌ای دارد.
سخنران نشست در اشاره به شگردهای طنز نویسی عبید، چهار ویژگی استفاده از كلیدواژه اما، ایهام، استفهام انكاری و شخصیت‌سازی در طنز عبید اشاره كرد و گفت: این چهار ویژگی از طنز عبید كه بنده انتخاب كرده‌ام، هر چهار تا اجتماع هنرمندانه نقیضین است؛ یكی در حد كلیدواژه با دو گفتمان متفاوت، یكی در حد واژه با دو مفهوم متضاد و متفاوت، یكی در حد جمله با دو معنی متفاوت و یكی هم در حد شخصیتی كه عبید ساخته و با شخصیت ظاهری آن كاملاً متفاوت بوده است.
عبید سرسلسله شخصیت‌سازی در ادبیات فارسی است
باقری در ادامه به تئوری بازی‌های «اریك برن» اشاره مختصری كرد و ضمن بیان اینكه به اعتقاد او طنز یك بازی است؛ به شباهت‌های بازی و طنز پرداخت و بیان كرد: عبید سرسلسله شخصیت‌سازی است. او شخصی به نام تلخك می‌سازد و در آثارش به كار می‌گیرد؛ كه این شخصیت انگار خود عبید است.
یعنی حرف‌هایی كه دوست داشته بگوید و نمی‌توانسته، را از زبان تلخك گفته است و یك جایگاه بالا و والایی برای خودش ساخته است.
مدرس دانشكده خبر در ادامه به كلیدواژه اما پرداخت و بیان كرد: كلیدواژه اما در رسانه، سیاست، ادبیات و… بسیار مصرف دارد.
همه ما هم از این كلیدواژه استفاده می‌كنیم و به این صورت است كه ما یك گفتمان داریم و پس از آوردن اما، گفتمانی مخالف آنچه تا به‌حال گفته‌ایم، را می‌آوریم.
عبید در استفاده از كلیدواژه اما تبحر زیادی دارد.
طنز عبید
فرق اما در طنز عبید با متن رسانه این است كه، متاسفانه رسانه‌نویس‌های ما از یك اما(ی) ساده استفاده می‌كنند و بار معنای دوم زیبایی به آن نمی‌دهند.
وی ضمن خواندن نمونه‌هایی از اشعار و حكایات عبید كه از كلیدواژه اما استفاده كرده، عنوان كرد: عبید مهم‌ترین اما را در «اخلاق الاشراف» دارد. در اخلاق الاشراف دو گفتمان در دو مفهوم و دو جای مختلف اتفاق می‌افتد و بعد بسیار تنبیه‌كننده و آگاهی‌دهنده است.
یكی دیگر از شگردهای عبید در طنز، ایهام است كه به نسبت كلیدواژه اما، كمتر در رسانه مصرف می‌شود؛ هرچند بسیاری از بزرگان علوم ارتباطات مدرن در جهان می‌گویند بهترین تیترهای خبری، تیرهای رمزآلود و و طنزآلود است؛ كه منظور از رمزآلود بودن همان داشتن ایهام است.
سخنران نشست ضمن اشاره به استفهام انكاری به عنوان یكی دیگر از شگردهای عبید در طنز، بیان كرد: عبید این بازی را بسیار دارد و از استفهام‌انكاری بهره زیادی برده است.
در روزنامه‌نگاری هم زمانی كه بعضی‌ها می‌خواهند از چیزی برائت بجویند، از همین شگرد استفاده می‌كنند؛ یعنی ابزار ارتباطی بسیار قوی است.
قداست‌زدایی از چهره‌های تاریخی از ویژگی‌های برجسته طنز عبید است
باقری در پایان به شگرد شخصیت‌سازی در آثار عبید زاكانی اشاره كرد و گفت: مثلا سلطان محمود تا زمان عبید شخصیت سالم، عارف و یك مسلمان موجه بود كه مردم او را به عنوان یك پادشاه عادل می‌شناختند؛ اما عبید كاری با او می‌كند كه تمام این تصویر مقدس می‌ریزند.
در واقع قداست‌زدایی از چهره‌های تاریخی و تبدیل آن‌ها به فرد غیر مقدس، از ویژگی‌های برجسته طنز عبید است.
درس‌گفتارهایی درباره عبید با حضور دكتر اسماعیل امینی
