جلال آل احمد از نویسندگان پركار دهه 40 هجری شمسی در آثار خود، بارها مسائل اجتماعی، سیاسی و عقیدتی را به چالش كشیده است، همچنین انتقاد از مسائل جامعه نه تنها در مقالات و سایر نوشته‌های او، بلكه در داستان‌های كوتاه آل احمد نیز نمود دارد.
از پنج مجموعه داستان كوتاه چاپ شده از آل احمد، چهار مجموعه دارای داستان‌هایی بهره‌مند از عناصر طنز هستند؛ آل احمد در این مجموعه‌ها فلاكت و عقب ماندگی عوام، رواج باورهای خرافی، بی‌اعتنایی افراد نسبت به اجتماع و شهروندان، سیاست‌بازی و روش‌های نامطلوب مبارزه برای رسیدن به شهرت، از بین رفتن اصالت‌های فرهنگی و تعصبات دینی را در قالب داستان مورد انتقاد قرار می‌دهد و برای مطرح كردن این موضوعات، مانند بسیاری از آثار انتقادی دیگر از قالب طنز نیز استفاده می‌كند.
طنز كلامی
آل احمد علاوه بر بهره‌گیری از طنز در درون مایه داستان‌هایش، از طنز كلامی نیز استفاده می‌كند و برای این منظور سازوكارهای طنزآفرینی را در خدمت داستان قرار می‌دهد كه می‌توان به مواردی مانند كنایات و تعابیر عامیانه، تشبیهات طنزآمیز، استعاره، تضاد، تكرار، اغراق، تحقیر، جناس، ایهام، تناسب، تشخیص، حسن تعلیل و صنعت عكس و درهم آمیختگی گونه‌های مختلف زبانی، درهم شكستن قراردادهای همنشینی و نقیضه‌سازی اشاره كرد.
جلال آل احمد، نخستین كار ادبی‌اش را با چاپ داستان «زیارت» در مجله سخن كه زیر سایه صادق هدایت منتشر شد، آغاز كرد. در سال 1324، مجموعه داستان دید و بازدید را به چاپ رساند كه راوی بیشتر داستان‌ها در آن، فردی بیگانه از جمع كه بین باور و تردید معلق است. دومین مجموعه داستانی خود را با عنوان «از رنجی كه می‌بریم»، تحت تاثیر باورهای حزبی، در مورد انسان‌های درگیر در ماجراهای سیاسی نوشت.
خاطرات دوران كودكی
همچنین در مجموعه‌های سه‌تار، زن زیادی، تعصب و فقر مردم را در اعماق اجتماع به تصویر كشید. او بهترین داستان‌های كوتاه خود را تحت تاثیر خاطرات دوران كودكی در مجموعه پنج داستانی خود در سال 1350 به رشته تحریر درآورد. از پنج مجموعه داستان كوتاه، چهار مجموعه دارای داستان‌های طنزآمیز و یا ویژگی‌های طنز در ضمن داستان‌ها هستند و مجموعه «از رنجی كه می‌بریم»، فاقد حالت طنزگونه است و بیشتر ابعاد سیاسی ماجراها را در نظر دارد.
بیشترین دغدغه آل احمد، پرداختن به مسائل اجتماعی و انتقاد از برخی مسائل درون جامعه است كه اصولا اجتماع و طبقات مختلف آن، موضوع اصلی داستان‌های او را شكل می‌دهد. هدف از پرداختن او به این موضوع نیز، نمایش فلاكت و عقب افتادگی جامعه و ستیز با باورهای خرافی در میان مردم است. از نمونه‌های موفق در این زمینه داستان «سمنوپزان» است كه با توصیفات زیبایی كه آل احمد از یك مراسم زنانه ارائه داده، خالی از جلوه‌های طنز نیست؛ «سمنوپزان» حكایت زنی است كه با بردن طلسمی برای هوویش موجب سقط جنین او می‌شود.
طنز از نوع انتقاد
جلال آل احمد در مجموعه داستان‌های كوتاه خود نیز مانند سایر نوشته‌هایش و بنا بر اقتضای زمان از عنصر طنز استفاده می‌كند. این طنز ابتدا در موضوع و درون مایه داستان‌های وی وجود دارد. بیشتر این موضوعات كه در سه دسته كلی اجتماعی، سیاسی و مذهبی می‌گنجند، در پوسته درونی داستان دارای طنز از نوع انتقاد از مسائل مورد بحث هستند.
آل احمد در پروراندن موضوع، گاه از طنز موقعیت و ماجرا استفاده می‌كند و برخی از داستان‌هایش مانند «خانم نزهت الدوله» و «خداداد خان» دارای بستر طنز هستند و در بعضی دیگر طنز بیشتر در كلام راوی قابل مشاهده است، بدین معنا كه نویسنده از سازو كارهایی برای آفرینش طنز بهره گرفته كه در پوسته بیرونی داستان به چشم می‌خورد .
در بعضی از داستان‌ها، طنز تنها در پایان داستان خلق می‌شود و خواننده پس از مطالعه كل داستان و برخورد با صحنه پایانی، همراه با خنده‌ای كه در پس آن عمقی وجود دارد نیز غافلگیر می‌شود. در حوزه دستور زبان نیز، نویسنده بیش از همه با در هم آمیزی گونه‌های مختلف زبانی و پس از آن با درهم شكستن قراردادهای همنشینی و گاه با استفاده از جملات معترضه، طنز داستان‌ها را به وجود آورده است.
